در حالی که سرانه پزشک در ایران به گفته مسئولان کشور طی سال‌های اخیر، حدود ۱۳ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر اعلام شده، این رقم در کوبا حدود ۹۰ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر است؛ این امر به این معناست که سرانه پزشک در کوبا نسبت به ایران، حدود ۶ برابر و البته در مقایسه با آمریکا حدود ۳.۵ برابر، فرانسه ۲.۵ برابر و اتریش ۱.۷ برابر است. این موضوع اهمیت سفر اخیر رئیس‌جمهوری به آمریکای لاتین از جمله کوبا را بیشتر آشکار می‌سازد؛ سفری که می‌تواند به گسترش همکاری‌های دو کشور و بهره‌مندی از تجربیات کوبا در حوزه سلامت منجر شود. 

کوبا، سرآمد در سلامت

از آنجا که شاخص سرانه پزشک، یکی از شاخص‌های مهم نظام‌های سلامت در دنیا محسوب می‌شود، کوبا با جمعیت حدود ۱۱.۵ میلیون نفر از سرآمدترین کشورهای جهان در حوزه مراقبت‌های بهداشتی است. دولت کوبا، با اجرای سیستم بهداشت ملی، مسئولیت مالی و اداری مراقبت‌های بهداشتی شهروندان خود را برعهده گرفته است. نکته مهم اینکه مراقبت‌های بهداشتی برای ساکنان کوبا رایگان است و بیمارستان یا درمانگاه خصوصی در آن وجود ندارد، زیرا خدمات بهداشتی توسط دولت اداره می‌شود. 

در این کشور، مراقبت‌های پزشکی پیشگیرانه، آزمایش‌های تشخیص بیماری و داروها برای بیماران بستری در بیمارستان رایگان است. البته مواردی مانند داروهایی که غیر از بیماری تجویز می‌شوند، مشکلات شنوایی، دندانپزشکی، صندلی چرخ‌دار، عصای زیر بغل و نظایر آن رایگان نیست اما به دلیل تخصیص یارانه از سوی دولت، با قیمت پایین از طریق فروشگاه‌های دولتی قابل تهیه است. در عین حال، این موارد برای بیمارانی که جزء دهک‌های پایین درآمدی هستند، رایگان است. 

هرچند اقتصاد کوبا بعد از فروپاشی شوروی سابق و اتمام یارانه‌های دریافتی در سال ۱۹۹۱، دچار آسیب‌های جدی شد و بعد از آن، تحریم‌های آمریکا نیز بر وضعیت اقتصادی و بهداشتی این کشور تاثیر گذاشت اما برخلاف برخی تصورات رایج ناشی از بازتاب‌های رسانه‌ای درباره کوبا، در حال حاضر این کشور، از کشورهای پیشرفته در حوزه علوم پزشکی و نظام سلامت است.

سرانه پزشکی کوبا، بالاتر از آمریکا و اروپا
آمارهای زیر، بیانگر توجه ویژه کوبا به خدمات پزشکی طی دهه‌های اخیر است:
- مدل سیستم بهداشتی: «پزشک و پرستار خانواده» با قدمت ۴۰ ساله (از ۱۹۸۴)
- برخورداری از ۱۰۰ هزار پزشک
- دارا بودن حدود ۱۰۰ هزار پرستار
- وجود ۵۰ هزار استاد پزشک
- سرانه ۹۰ پزشک و ۹۰ پرستار به ازای هر ۱۰۰۰۰ نفر 

پیشینه تاریخی کوبا نشان می‌دهد این کشور، در دوران حکومت کمونیستی و قبل از آن نیز عملکرد بهتری نسبت به کشورهای منطقه در حوزه شاخص‌های بهداشتی و سرانه پزشک داشته است. 

براساس آمارهای منتشرشده، حدود ۶۵ سال پیش (۱۹۵۷)، کوبا به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر، ۱۲۸ پزشک و دندانپزشک داشته که این رقم قابل مقایسه با کشورهای اروپایی و بالاتر از کشورهای منطقه بوده است. این آمار، حدود ۵۰ سال بعدتر، یعنی در ۲۰۰۵، رشد چشمگیری پیدا کرده و به ۶۲۷ پزشک و ۹۴ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر رسیده است. این در حالی است که آمریکا در همین سال، تنها ۲۵۵ پزشک و ۵۴ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت داشته است. با این توصیف، آمار پزشکان کوبایی در سال ۲۰۰۵، تقریبا ۲.۵ برابر آمریکا بوده است.  در برابرِ ۹۰ پزشک به ازای هر ۱۰۰۰۰ نفر در کوبا، گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) نشان می‌دهد فرانسه به ازای هر ۱۰۰۰۰ نفر ۳۴ پزشک و اتریش ۵۲ پزشک دارند. این رقم در آمریکا، ۲۶ پزشک در هر ۱۰۰۰ نفر است که ۳.۵ برابر کمتر از کوباست. علاوه‌بر این، کوبا در زمینه مرگ‌ومیر نوزادان و امید به زندگی نیز پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته است. به گواه بانک جهانی، امید به زندگی در کوبا در بدو تولد، از آمریکا بیشتر است. دغدغه‌های مربوط به مرگ‌ومیر نوزادان که در دهه ۱۹۶۰ بسیار جدی بود، از دهه ۱۹۸۰ با توسعه نظام سلامت در این کشور، مرتفع شده است.

ایران و کوبا؛ از کمبود پزشک تا صادرات
یکی از دغدغه‌ها و پیامدهای کمبود سرانه پزشک به‌ویژه پزشک متخصص در ایران، مسافرت اجباری مردم به پایتخت و کلانشهرها به‌ویژه از مناطق محروم در حوزه درمان است. در این میان، شروع بحران سالمندی، طی سال‌های اخیر بر نگرانی‌ها افزوده و به تبعات ناشی از کمبود پزشک دامن می‌زند. 

اگرچه کمبود پزشک در ایران، زنگ خطری برای حوزه سلامت است اما کوبا به دلیل برخورداری از سرانه بالای پزشک به ازای جمعیت این کشور، اصولا صادرات کادر درمانی و پزشکی به دنیا را یکی از اهداف اصلی خود قرار داده است. اعزام پزشکان کوبایی به کشورهای مختلف خصوصا فقیرتر، که از آن به‌عنوان «پزشکی اینترناسیونال» یاد می‌شود و نیز کمک‌های پزشکی کوبا هنگام بروز بحران‌های جهانی از راهبردهای کلان این کشور در عرصه بین‌الملل است که اتفاقا در این زمینه، موفقیت‌های ارزشمندی را حاصل کرده است. 
با توجه به شهرت کوبا در عرصه نظام درمانی، در سال‌های اخیر آمارهایی از حضور موثر پزشکان کوبایی در کشورهای مختلف دنیا منتشر شده است. در سال ۲۰۰۷ کوبا از کامپیوتری کردن و ایجاد شبکه بانک خون ملی، تصویربرداری پزشکی و موارد مربوط به کلیه خبر داد. همچنین بیش از سه سال قبل، در اوایل سال ۲۰۲۰ و همزمان با آغاز همه‌گیری کرونا، کوبا حدود ۸۰۰ پزشک به ۱۴ کشور جهان اعزام کرد.  طبق گزارش خبرگزاری دویچه آلمان در فروردین‌ماه ۱۳۹۹، دکتر و پرستار مهم‌ترین صادرات کوباست. سرانه پزشک در کوبا دو برابر آلمان است. با گسترش مرگ‌ومیر ناشی از کرونا در ایتالیا، ارتش این کشور، در ۵۰ کیلومتری شهر میلان بیمارستان صحرایی بنا کرد اما چون کادر درمانی کافی برای پذیرش مبتلایان وجود نداشت، از کوبا کمک خواستند و طی یک هفته، ۵۲ پزشک، پرستار و بهیار کوبایی به ایتالیا اعزام شد. علاوه‌بر این، پزشکان کوبایی در بحران ویروس ابولا نیز به جامعه جهانی کمک کردند؛ کمک‌هایی که البته درآمدهای سرشاری برای کوبا به همراه داشته است.

صنعت پزشکی کوبا؛ ۴۶ درصدِ کل صادرات، چهار برابر درآمد گردشگری
با توجه به سیاست‌ها و ایدئولوژی‌های حاکم بر کوبا، پزشکان کوبایی اغلب به کشورهای فقیر یا در حال توسعه اعزام می‌شوند و به دلیل دریافت حقوق بیشتر در خارج از کشور و شناساندن پیشرفت‌ها و دستاوردهای کوبا، این موضوع برای آنها، مقرون‌به‌صرفه است.  در حال حاضر، پزشکان کوبایی، بیش از همه به کشورهای آمریکای لاتین، جنوب اروپا و آفریقا اعزام می‌شوند. البته سه‌چهارم دستمزد ‌آنها به صندوق دولت واریز می‌‌شود اما پس از کسر مخارج، آنها چندین برابر حقوق دریافتی در کوبا، در این کشورها درآمد دارند. در همین زمینه، پرتغال نیز از سال ۲۰۰۹ از پزشکان کوبایی در نظام درمانی خود استفاده می‌کند و سالانه ۵۰ هزار یورو یا به عبارتی ماهانه بیش از ۴۰۰۰ یورو، به هر پرسنل پرداخت می‌کند.  از آنجا که کوبا نیز مانند ایران به دلیل اقتصاد تحریمی و مشکلات اقتصادی، با چالش‌های زیادی دست‌وپنجه نرم می‌کند، به ارز خارجی نیاز دارد. از این‌رو، «گردشگری پزشکی» در این کشور، خصوصا با اعزام آنها به خارج، در کوبا رواج زیادی یافته؛ به‌گونه‌ای که اعزام پزشک، حدود ۴۶ درصد صادرات این کشور را به خود اختصاص می‌دهد و چهار برابر درآمد گردشگری کوباست! بر همین اساس، درآمد سالانه کوبا از صدور یا اعزام پزشک، در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵، بیش از ۱۱.۵ میلیارد دلار بوده است. 

دستاورد آمریکای لاتین؛ بهره‌مندی ایران از تجربیات نظام سلامت کوبا
آمار و ارقام یاد‌شده درباره سرانه پزشک کوبا با توجه به جمعیت این کشورِ آمریکای لاتین و اعزام پزشکان به کشورهای مختلف، اعم از صدور پزشک هنگام بروز بحران‌هایی مانند کرونا، ابولا و... ، بیانگر استفاده از ظرفیت‌های بالا در عرصه نظام سلامت است؛ به‌گونه‌ای که عملا با بهره‌مندی از منابع انسانی متخصص به‌ویژه صادرات کادر درمانی پزشک و پرستار به نقاط مختلف دنیا، گام‌های ارزشمندی در جهت دور زدن تحریم‌های آمریکا و تنگناهای اقتصادی ناشی از آن برداشته است؛ بدون اینکه با چالش کمبود سرانه پزشک و متخصص در کشور مواجه شود.  سفر اخیر آیت‌الله رئیسی، رئیس‌جمهوری به سه کشور آمریکای لاتین در اواخر خردادماه، از جمله کوبا، فرصت و بهانه خوبی است که هشدارهای کارشناسان درباره کمبود سرانه پزشک و متخصص، در مقایسه با کشورهای منطقه را جدی بگیریم. با گسترش مناسبات دو کشور در حوزه سلامت، می‌توانیم از تجربیات کوبا در عرصه پزشکی برای حل مشکلات بیماران و غلبه بر چالش‌های نظام مراقبت‌های بهداشتی و حتی درآمدزایی از صنعت پزشکی بهره‌مند شویم. البته صادرات‌ زمانی ارزشمند است که تولید داخل یا به عبارتی، سرانه پزشک، با سیاستگذاری دقیق در حوزه گسترش زیرساخت‌ها و افزایش ظرفیت پذیرش رشته‌های پزشکی، مرزهای خودکفایی را درنوردیده باشد.