برای هواداران رجب طیب اردوغان، نتیجه انتخابات ریاستجمهوری تکرار تمام تقابلهایی بود که اردوغان با کمال قلیچدار اوغلو داشت. در تمام رقابتهای انتخاباتی این دو، قلیچدار اوغلو طرف بازنده بود و اردوغان پیروز. از همین رو نیز هواداران اردوغان بهطعنه میگفتند انتخابات بین نامزد همیشه شکستخورده در برابر نامزد همیشه پیروز بوده است. شاید برای قلیچدار اوغلوی ۷۴ ساله، شکستهای قبلی مقدمه پیروزی بوده که این بار حداقل در دور نخست نتیجه انتخابات را واگذار نکرد. روز یکشنبه ۴۴٫۸ درصد آرا را کسب کرد و توانست رقیب اردوغان با ۴۹٫۵ درصد آرا، در دور دوم انتخابات ریاستجمهوری باشد. حالا هم رجب طیب اردوغان و هم رقیبش سهمیلیون رایی را میخواهند که سینان اوغان به دست آورده است. هر دو جریان انتخابات درتلاشند با چانهزنی، آرای اوغان را در سبد رای خود بریزند. روی کاغذ، قلیچدار اوغلو شانس زیادی برای جلب توجه اوغان ندارد؛ چراکه او یک ملیگرای سرسخت است و حمایت از قلیچدار اوغلو و ائتلاف ملت را رد کرده، زیرا این ائتلاف از حمایت یک حزب کرد برخوردار است. اگر اوغان از اردوغان حمایت کند، پیروزی برای قلیچدار اوغلو دشوارتر خواهد بود. با وجود این ائتلاف ملت درتلاش است با مذاکره، سبد رای او را از آن خود کند. به گفته تحلیلگران، بسته به اینکه اوغان از چه نامزدی حمایت میکند، میتواند در دور دوم یک «شاهساز» باشد. تحلیلگران میگویند ائتلاف متزلزل قلیچدار اوغلو دوهفته فرصت دارد صحنه را تغییر دهد. به اعتقاد آنها اپوزیسیون ترکیه، باید در میان رایدهندگان ملیگرا خارج از شهرها -که به نظر میرسد به اقدامات پیش از انتخابات واکنش نشان دادهاند- نفوذ کند. بهتازگی اردوغان دستمزد کارکنان بخش دولتی را ۴۵ درصد افزایش داده و اقداماتی همچون کاهش قیمت برق و ارائه گاز طبیعی رایگان یکماهه به خانوارها را برای کسب رای این رایدهندگان انجام داده است.
چه کسی شانس بیشتری دارد؟
ترکیه چهارسالی است که با بحران ارزی دستوپنجه نرم میکند. از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱، لیر ترکیه حدود ۵۰ درصد و در ۱۲ ماه بین ژانویه ۲۰۲۱ تا ژانویه ۲۰۲۲، ۸۳ درصد از ارزش خود را از دست داده است. با وجود درد اقتصادی ناشی از تورم غیرقابل کنترل، اردوغان توانسته طبقه کارگر محافظهکار مذهبی را متقاعد کند که بهترین رهبر برای حفظ منافع آنهاست. اردوغان پیروز انتخابات ریاستجمهوری نشد اما ائتلاف او یکشنبه موفق شد ۲۶۶ کرسی یعنی اکثریت پارلمان را به دست آورد و با یک امتیاز بالقوه وارد دور دوم انتخابات شود. تحلیلگران این پیروزی را به معنای تداوم حکومت اردوغان معنا میکنند، حتی با فرض شکست اردوغان در ریاستجمهوری، اگر قلیچدار اوغلو به ریاستجمهوری برسد و به وعده خود مبنیبر محدود کردن اختیارات رئیسجمهور عمل کند و نظام سیاسی را به پارلمانی تغییر دهد، پارلمان اهمیت پیدا میکند و ائتلاف اردوغان میدانداری میکنند.
ناامیدی غرب از نتایج
جو بایدن پیش از ریاستجمهوری وعده داده بود که آمریکای تحت رهبری او «موضعی روشن» در قبال «حمایت از رهبران مخالفان» در ترکیه خواهد داشت تا بتوانند رجب طیب اردوغان را شکست دهند. او گفته بود قصدش این نیست که کودتایی علیه اردوغان به راه بیفتد، بلکه ترجیح میدهد او از طریق «روند انتخاباتی» برکنار شود. در انتخابات اخیر، اروپا و آمریکا امیدوار بودند با پیروزی اپوزیسیون، ترکیه بیشتر به سمت غرب بچرخد. پیروزی اردوغان از مهمترین متحدان ولادیمیر پوتین رئیسجمهور روسیه، کرملین را خوشحال میکند، اما دولت بایدن و همچنین بسیاری از رهبران اروپا و خاورمیانه را که روابط آشفتهای با اردوغان داشتند، عصبی خواهد کرد. آنها باید برای پنجسال دیگر با اردوغان کار کنند و این برایشان بسیار ناخوشایند خواهد بود.
ویژگیهای انتخابات ترکیه
انتخابات پیشین ترکیه بهویژه در دو دهه گذشته، تقریبا سمتوسوی انتخابات از پیش تعیین شده بود اما در انتخابات یکشنبه، شرایط جدیدی حاکم بود و هیچ کس نمیدانست قرار است نام چه کسی از صندوق رای بیرون کشیده شود. این شرایط بهدلیل ویژگیهای متمایز انتخابات ریاستجمهوری ۲۰۲۳ نسبت به سایر انتخاباتها بود.
۱- دو قطبی شدید
نخستین ویژگی انتخابات روز یکشنبه، فضای شدیدا دوقطبیای بود که در یک سال گذشته از درون احزاب به دل جامعه رسوخ کرده بود. این دو قطبی در سه محور «ترک-کرد»، «سکولار- دیندار» و «جهتگیری شرقی- غربی» خلاصه میشد.
۲- رد پای دین
در جریان رقابتهای انتخاباتی رجب طیب اردوغان تلاش کرد تا به نحوی آرای علویهای ترکیه که بین ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر هستند را به دست آورد اما در اقدامی قابلتامل، قلیچدار اوغلو اعلام کرد که یک علوی است. این اولینباری است که یک کاندیدا بهصراحت علوی بودن خود را اعلام کرده است.
۳- غیرقابلپیشبینی بودن
هر دو جریان غالب انتخابات مدعی بودند که حدود ۶۰ درصد آرا را در اختیار دارند. اما این ادعاها با واقعیتهای میدانی تطابق نداشت و انتخابات در نزدیکترین فاصله به پیروزی اردوغان، به دور دوم کشیده شد.
۴- ناتوانی در اقناع مردم
هیچ یک از دو جریان در انتخابات نتوانستند مردم را برای رای دادن به خودشان قانع کنند. با وجود تورم و بحرانهای مالی ترکیه و نارضایتیهایی که بابت زلزله در ترکیه وجود داشت، قلیچدار اوغلو نیز نتوانست خود را بهعنوان فردی که میتواند این بحرانها را حلوفصل کند، به جامعه معرفی کند. بدنه اصلی آرای اردوغان ۳۰ درصد رایدهندگان اسلامگرا و بدنه اصلی آرای قلیچدار اوغلو ۳۰ درصد سکولار بودند.
۵- افول گفتمانی عدالت و توسعه
عدالت و توسعه شاگردان نجمالدین اربکان بودند که در سال ۲۰۰۱ به صورت مستقل پا در سیاست گذاشتند. مغز متفکر حزب، احمد داوود اوغلو با دکترین سیاست خارجی «تنش صفر با همیایگان» اعتباری ویژه به ترکیه بخشید. حزب از اقتصاد بازار آزاد لیبرال و عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا حمایت کرد و توانست ترکیه را از معدن قاچاقچیان به یک کشور شناختهشده، ارتقا دهد اما اختلافات در حزب زمینه جدایی برخی اعضا همچون داوود اوغلو را فراهم کرد. این جدایی و درکنار آن اقتدارگرایی اردوغان، حزب را در سیاهچاله ضعف گفتمانی انداخت؛ ضعفی که تلاش شد با مباحث امنیتی و کلیدواژههایی همچون مبارزه با تروریسم پوشش داده شود. اما این راه جوابگو نبود. به گفته دوران کالکان، عضو شورای رهبری حزب کارگران کردستان «حزب عدالت و توسعه شکست خورده است اما با ادامه جنگ بر سر کار مانده است.» این ضعف در انتخابات یکشنبه، نزدیک بود اردوغان را از قدرت به زیر بکشد.
۶ -زلزله
زلزله سال ۱۹۹۹ ترکیه و بیکفایتی دولت مستقر نشاندهنده فساد در خدمات امدادرسانی در بلایای طبیعی بود. همین موضوع بستری برای به قدرت رسیدن اردوغان و حزبش شد. زلزله فروردینماه ترکیه که منجر به کشته شدن بیش از ۵۰ هزار نفر شد، میتوانست رویای قدرت اردوغان را نیز زیر خود دفن کند. بسیاری از تحلیلگران با توجه به گستردگی زلزله در ۱۱ استان، عملا کار اردوغان را تمام شده میدانستند اما دولت اردوغان توانست چهرهای موفق از خود نشان دهد که در اکثر این استانها او توانست اکثریت آرا را از آن خود کند. از ۱۱ استان درگیر با زلزله، اکثریت آرای هشت استان در سبد رای اردوغان ریخته شد و تنها در سه استان هاتای، آدنا و دیاربکر قلیچداراوغلو اکثریت را کسب کرد. از این سه استان دیاربکر اکثریت کردی دارد و احتمالا اردوغان هر اقدامی نیز در آنجا انجام میداد، تاثیر چندانی در نتیجه انتخابات به نفع او نداشت.
داخلیهای محافظهکار و ساحلیهای سکولار
نقشه انتخاباتی ترکیه که در دوره اخیر به دست آمده است، نشان میدهد قلیچدار اوغلو در استانهای کردنشین، استانهایی که میزبان جمعیتهای مهاجر کردی قابلتوجهی هستند و همچنین استانهای سکولار و ثروتمند ساحلی موفق به کسب اکثریت آرا شده است.
قلیچدار اوغلو در استانهایی با اکثریت کرد در جنوبشرق ترکیه و استانهایی که دارای جمعیت بالایی از کردها در شرق هستند، بیشترین آرا را کسب کرده است. همچنین در استانبول و آنکارا که میزبان جمعیت بالایی از کردهای مهاجر هستند-بهگونهای که تعداد کردها در هیچ شهر کردنشینی در ترکیه به اندازه استانبول نیست- رای اول بوده است. هرچند باید توجه داشت این دو منطقه به دلیل تجاری، اداری و همچنین دانشگاهی بودن، جمعیت سکولار بالایی دارند.
منطقه دیگری که قلیچدار اوغلو در آن حائز اکثریت آرا شده، استانهای ساحلی دریای مدیترانه هستند. این استانها از لحاظ اقتصادی قدرتمندترین استانهای ترکیه هستند. این مناطق به دلیل ساحلی بودن دارای امکانات بندری برای تجارت و همچنین اقامتگاههای گردشگری متعددی هستند و از سوی دیگر دستی نیز در تولید دارند. هرچند با گذشت سالها و تحت تاثیر حکومتهای ترک مردم این منطقه خود را ترک میدانند، اما این استانها در طول تاریخ، حتی مقارن با فروپاشی عثمانی شامل جمعیتهای یونانی بزرگی بودند که پس از جنگ با جمعیت ترکهای یونان مبادله شدند.
باید توجه داشت طی چند صد سال اخیر بسیاری از جمعیت ساکن در مناطق ساحلی مسلمان شده و خود را ترک میدانند، اما همچنان دارای آمیزههای فرهنگی قدرتمندی از هویت قومی و البته فراموششده پیشین خود هستند. این درحالی است که مناطق مرکزی ترکیه بیشتر از مناطق ساحلی تحت تاثیر جمعیت قبایل دامدار ترک قرار گرفته است. همچنین یونانیان حتی در دوره نفوذ خود در سرزمین ترکیه فعلی که از دوره دولت شهرهای یونانی تا زمان قدرتمندی امپراطوری روم شرقی ادامه داشته، علاقه کمتری به مناطق مرکزی داشته و بیشتر در سواحل مدیترانه متمرکز بودهاند. براساس نقشه انتخاباتی ترکیه و تفاوت قابل مشاهده میان مناطق مرکزی و ساحلی که در آن مناطق مرکزی به نامزدهای محافظهکار و استانهای ساحلی به نامزدهای سکولار گرایش دارند، این کشور با آمریکا مقایسه میشود. در این کشور نیز مناطق مرکزی بیشتر به نامزدهای محافظهکار حزب جمهوریخواه گرایش داشته و شهرهای ساحلی شرق و غرب آمریکا به دموکراتها گرایش دارند.
این نوع از نقشه پراکندگی گرایشهای جمعیتی بیشتر برای کشورهای تحت تاثیر تمدن غرب و همچنین دارای سواحل طولانی مناسب برای گردشگری، صدق میکند. در رژیمصهیونیستی نیز چنین وضعیتی برقرار است بهگونهای که جمعیت مذهبی و محافظهکار برای نزدیک شدن به اماکن مقدس شهر قدس و همچنین کرانه باختری راهی مناطق مرکزی شده و سکولارها در نوار ساحلی کمعرضی مابین حیفا و تلآویو ساکن شدهاند.
درباره ترکیه شاید همانند برخی از انتخاباتها، اینگونه تلقی شود که با توجه به رای نزدیک اردوغان و قلیچدار اوغلو در کشور، آرا در استانهای متمایل به یکی از این دو گزینه نیز به یکدیگر نزدیک است. با این حال، تفاوت آرا بسیار بالاست و اختلافها به ۳۰ تا ۴۰ درصد آرا میرسد. در جنوبشرق ترکیه، در استانهای کردنشین دیاربکر، حکاری، وان و ماردین قلیچداراوغلو به ترتیب ۷۱، ۷۲، ۶۲ و ۶۶ درصد آرا را کسب کرده است. آرای اردوغان در این استانها به ترتیب ۲۶، ۲۴، ۳۵ و ۳۲ درصد است. در استانهای ازمیر، آنتالیا و موغله قلیچداراوغلو به ترتیب ۶۳، ۵۳ و ۶۲ درصد رای آورده است. آرای اردوغان در این دو استان ازمیر و موغله ۳۱ و آنتالیا ۳۹ درصد است.
این میزان از تفاوت آرا، در مناطق مرکزیتر به نفع اردوغان برقرار است. اردوغان در استانهای سیواس، گوموشخانه، توقات، ارزروم به ترتیب ۶۹، ۷۴، ۶۳ و ۶۸ درصد آرا را به خود تعلق داده است. قلیچدار اوغلو در این استانها به ترتیب ۲۴، ۱۹، ۳۱ و ۲۴ درصد آرا را کسب کرده است. نکته جالب آنکه آرای اردوغان در استان گوموشخانه ۵۵ درصد بیشتر از قلیچداراوغلو یا به عبارتی دیگر تقریبا ۴ برابر آرای رقیبش است.
این میزان از تفاوت آرا نشانگر یک شکاف جغرافیایی قابلتوجه میان گرایشات مختلف قومی و فرهنگی در ترکیه است.
گرایش تودههای مهاجر ترک به اردوغان
آلمان در مواجهه با کاهش رشد جمعیت، برای تامین نیروی کار، تصمیم گرفت از مهاجران بهره گیرد. با توجه به شرایط موجود در جنگ سرد و نزدیکی این کشور به ترکیه در قالب بلوک غرب، آلمان غربی تلاش کرد کارگران خود را از این کشور تامین کند. این مساله برای دهههای بعدی نیز ادامه یافت. تخمینهای مختلف حکایت از حضور ۳٫۵ تا ۶ میلیون ترکتبار در آلمان دارد. بخشی از اینترک تباران تابعیت آلمانی دارند و قسمتی از آنان نیز در جامعه میزبان ادغام شدهاند، هرچند با توجه به روحیه قومی این گروه، میزانش کمتر از مهاجران دیگر کشورهاست.
فرانسه نمونه مشابه آلمان در اروپاست. بااینحال فرانسویها با توجه به سابقه استعماریشان در آفریقا، بیشتر نیروی کار خود را از مستعمراتشان در شمال آفریقا و از کشورهای الجزایر، مراکش و تونس تامین کردهاند. علیرغم این مساله اما ترکها در فرانسه بین ۵۰۰ تا یک میلیون نفرند. مهاجرانی که از ترکیه به این دو کشور رفتهاند با توجه به نسبت جمعیتی قابلاعتنای کردها در این کشور، شامل تعداد قابلتوجهی از کردها نیز میشود با وجود این، تعداد آنها نسبت به ترکها بسیار کمتر است.
آمارها نشان میدهد آرای اردوغان در آلمان و فرانسه، بهطور مشابهی ۶۵ درصد بوده است. در مقابل قلیچدار اوغلو در بریتانیا ۸۱ درصد و در ایتالیا ۵۳ درصد از آرا را کسب کرده است. درحالیکه آلمان و فرانسه میزبان جمعیتهای میلیونی ترکها هستند، بریتانیا تنها ۵۰۰ هزار ترکتبار را در خود جای داده که بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار نفر از آنان به قبرس شمالی تعلق دارند. ایتالیا نیز میزبان جمعیت محدود ۲۰ هزار نفری از ترکهاست.
این مساله نشان میدهد در کشورهایی که ترکیهایها بهشکل تودهای حضور داشتهاند و بیشتر در مشاغل خدماتی و سطح پایین فعالیت میکنند، تمایل به اردوغان بالاتر است و در کشورهایی که جمعیتهای محدودی از تجار و دانشگاهیان ترکی زندگی میکنند، قلیچدار اوغلو آرای بیشتری دارد. باید توجه داشت هرچند اردوغان در میان ترکیهایهای ساکن در آلمان و فرانسه ۶۵ درصد آرا را کسب کرده اما با توجه به جمعیت بالای کردها در این کشور و رای آنها به قلیچدار اوغلو، رای رئیسجمهور ترکیه در میان افرادی که بهلحاظ قومی ترک به حساب میآیند، بسیار بالاتر بوده است.
براساس یک رویه قدیمی رایدهندگان ترکیهای در خارج از کشورشان، اغلب به نامزدهای محافظهکار رای دادهاند و همین باعث شده اردوغان در میان آنها محبوبیت بالایی داشته باشد. براساس گزارش شبکه تلویزیونی TRT ترکیه به نقل از شورای عالی انتخابات این کشور (YSK)، بیش از بیش از ۱٫۷ میلیون رایدهنده بیرون از ترکیه رای دادهاند که بالاتر از میزان ۱٫۴ میلیونی انتخابات پیشین است و رشدی ۱۹ درصدی را نشان میدهد. با توجه به ۳٫۵ میلیون واجد شرایط رای دهی در خارج از ترکیه، میزان مشارکت آنها در انتخابات ۴۸ درصد بوده است که تقریبا نصف مشارکت ۸۸ درصدی اعلام شده برای کل فرآیند انتخابات است.
اردوغان و موتلفانش بر اریکه مجلس ملی
براساس بیانیه کمیسیون انتخابات ترکیه، ۲۶ حزب برای انتخابات مجلس ملی این کشور ثبتنام کردند که ۱۳ حزب بهصورت مستقل و ۱۳ حزب نیز بهصورت ائتلاف در انتخابات حاضر شدند.
یکی از دلایل وجود ائتلافهای متعدد در ترکیه وجود حد نصاب ۷ درصدی برای وجود به مجلس است. بر این مبنا احزاب و ائتلافهایی که زیر ۷ درصد رای کسب کنند از ورود به مجلس بازمانده و کرسیهای میان احزاب عبور کرده از حد نصاب، براساس نسبت آرا تقسیم خواهد شد. به همین دلیل احزاب تلاش میکنند در ائتلاف با یکدیگر، احتمال ورود خود به مجلس را افزایش دهند.
با پایان شمارش آرا تنها سه ائتلاف عمده شامل «جمهور»، «ملت» و «کار و آزادی» موفق شدند به مجلس وارد شوند. ائتلاف جمهور متشکل از حزب عدالت و توسعه، حرکت ملی و رفاه نو به رهبری اردوغان موفق شد در انتخابات مجلس ملی ترکیه بهطور مجموع، ۴۸٫۴۷ درصد آرا را به خود اختصاص دهد؛ تقریبا یک درصد کمتر از آرایی که در انتخابات ریاستجمهوری به دست آمد. ائتلاف جمهوری با این میزان از آرا موفق شد به ۳۲۲ کرسی از ۶۰۰ کرسی مجلس را به دست آورده و حائز اکثریت شود.
ائتلاف ملت متشکل از دو حزب جمهوریخواه خلق و خوب به رهبری قلیچدار اوغلو ۳۵٫۰۲ درصد از آرا را کسب کرده که تقریبا ۱۰درصد کمتر از آرای کسبشده وی در انتخابات ریاستجمهوری است؛ این مساله به گسترده بودن ائتلاف صورتگرفته برای ریاستجمهوری بازمیگردد. ائتلاف ملت در مجموع ۲۱۳ کرسی را کسب کرده که دوسوم کرسیهای ائتلاف جمهور به رهبری اردوغان است. با این حال ائتلاف ملت با ائتلاف کار و آزادی در مقابله با اردوغان قرابتهایی دارد.
ائتلاف کار و آزادی متشکل از دو گروه «سبز و آینده چپ» و «کارگران ترکیه» سومین و آخرین ائتلاف واردشده به انتخابات است که ریشههای چپگرایانه و کردی نیز دارد. این ائتلاف۱۰٫۵۴درصد آرا را کسب کرده و ۶۵ کرسی به دست آورده است. با توجه به کسب اکثریت کرسیهای مجلس ملی ترکیه توسط ائتلاف اردوغان، وی درصورت پیروزی در انتخابات ریاستجمهوری کار آسان برای اداره دولت و در صورت واگذاری ریاستجمهوری، کاری آسانتر برای کنترل رقیبش خواهد داشت.
انتخابات پارلمان که با توجه به ارتباط نامزدها با حوزههای انتخابیه، حالتی بومیتر دارد، نشان میدهد یکسوم جمعیت ترکیه علقهای عمیق به جریان محافظهکار این کشور دارند. همچنین احزاب و جریانات منحصر به کردها با توجه به قرار گرفتن رایدهندگان کردی در معرض جریانات ملی مانند محافظهکاران حامی اردوغان، دارای آرای تقسیمشدهای در کشور هستند و در انتخاباتها قادر به عبور از سطح حدودا ۱۰ درصدی آرای سنتیشان نیستند.
صلاحالدین دمیرتاش، رهبر سابق حزب دموکراتیک خلقها که در انتخابات ریاستجمهوری ۲۰۱۸ ترکیه شرکت کرد نیز تنها موفق به کسب ۸٫۴ درصد آرا شد. هرچند حضور وی بهعنوان یک نامزد کرد در انتخابات سراسری ترکیه بیمعنا بود و میتوانست توجه کمتری جلب کند، اما بیشتر برای تثبیت کردها در فضای سیاسی این کشور انجام شد. با این وجود آرای مجلس ملی ترکیه نشان میدهد کردها در انتخاباتهای حوزهبندیشده و متمرکز بر واحدهای جغرافیایی کوچک نیز قادر به کسب رایی بالاتر از یکدهم کل آرا نیستند.
