رییس‌جمهور ترکیه، رجب طیب اردوغان، اولین سفر خارجی خود پس از مراسم تحلیف را آغاز کرد – سفر به جمهوری ترکی قبرس شمالی، جایی که جامعه بین‌المللی آن‌را به رسمیت نمی‌شناسد. پس از این سفر وی از آذربایجان دیدار خواهد کرد.
مشکل می‌توان گفت که آنکارا برگ کاملاً جدیدی را در دستور کار دیپلماسی ترکیه گشوده است. برای مثال، وی هنگام سخنرانی در نیکوزیا بر تعهدش به حل مسالمت‌آمیز مسأله قبرس تآکید مجدد کرد و به مقامات یونانی‌های قبرس هشدار داد که ترکیه در موقعیتی است که می‌تواند موضوع را از «راه دیگری» حل‌وفصل کند. تنها راه «دیگری» که ترک‌ها می‌توانند در نظر داشته باشند، استفاده از نیروهای نظامی مستقر در قبرس شمالی (یا اشغال) آن است.
جمهوری ترکی قبرس شمالی تنها از سوی ترکیه به رسمیت شناخته می‌شود، نه هیج کشور دیگری. آنکارا، طبعاً، امیدوار است از سوی اعضاء سازمان کشورهای ترک، به ویژه آذربایجان، که با کمک اردوغان توانست در سال ۲۰۲۰ در ناگورنو-قره باغ پیروز شود، قبرس شمالی به رسمیت شناخته شود. تا کنون سازمان کشورهای ترک از اردوغان حمایت اخلاقی کرده اند، اما نگران واکنش بالقوه منفی بقیه جامعه بین‌المللی، به خصوص آمریکا، هستند.
هم‌چنین مشکل می‌توان گفت که آذربایجان به رهبری الهام علی اف – فارغ التحصیل انستیتوی روابط بین‌المللی مسکو – بتواند رویکرد خیلی متفاوتی نسبت به قبرس و ناگورنو-قره باغ داشته باشد. الهام علی‌اف در ملاقات اخیرش با همتای ترک خود، در مورد روابط دوجانبه در عرصه امنیت نظر خود را تکرار کرد که در دنیای کنونی همه چیز را نیرو تعیین می‌کند. اما موضوع اینست – آیا ترکیه و آذربایجان توان نظامی آن‌را دارند که در مقابل فشار غربی‌ها ایستادگی کنند؟
در مورد قزاقستان، بعید به نظر می‌رسد جمهوری قبرس شمالی را به رسمیت بشناسد – بالاخره رییس‌جمهور قاسم جمرات توکایف (فارغ التحصیل انستیتو روابط بین‌المللی مسکو) پیش‌تر در مورد جمهوری خلق‌های دونتسک و لوهانسک این‌طور اظهار نظر کرده است که قزاقستان نمی‌تواند آن‌ها را به رسمیت بشناسد و آن‌را عدول از اصل تمامیت ارضی تلقی می‌کند.
با این اوصاف، ارودوغان در قبرس در حمایت از حفظ ثبات و ادامه بی‌پایان مشاوره سیاسی سخن سر داد و گفت که وی به وضوح می‌داند جهان امروز درگیر برخی مناقشات مهم است و موضوع قبرس در فهرست اولویت‌های بین‌المللی قرار ندارد.
رییس‌جمهور ترکیه در باکو با همتای آذربایجانی خود درباره مسایل گوناگون روابط دو جانبه و منطقه‌ای مذاکراتی طولانی داشت که موضوعات زیر را پوشش می‌داد: روند‌ها و استعدادهای بالقوه در روابط بین ترکیه و آذربایجان در زمینه‌های بازرگانی و انرژی، روابط بین آذربایجان و ارمنستان و آینده توافقنامه صلح با ارمنستان، موضوع کریدور قره باغ و زنگزور، گشایش کنسولگری در شوشا در قره باغ، تنش بین آذربایجان و ایران، آینده پروژه توران بزرگ، و نقش روابط آن در این طرح، ارتباطات منطقه‌ای (با روسیه، غرب و قفقاز جنوبی)، انتقال گاز از دریای کاسپین از راه ترکیه به بازار اروپا و همکاری نظامی و تکنیکی میان آنکارا و باکو در سال جاری و نیز در آینده.
تمام این مسایل در فهرست دستور کار مذاکرات ترکیه و آذربایجان و دغدغه دو طرف موجود بود و توجه طرف‌های خارجی را نیز، هم در بُعد منطقه‌ای و هم فراتر از آن‌را برانگیخت. اردوغان با هیأت بزرگی از نمایندگان شامل وزرای جدید خارجه و دفاع وارد باکو شد. این نه تنها فرصتی برای معرفی اعضای دولت ترکیه به همتای آذربایجانی بود، بلکه هم‌چنین برای کاوش در زمینه‌های جدیدی بود که دو کشور مایلند در پنج سال آینده با یکدیگر کار کنند.
رییس‌جمهور ترکیه هنگام پرواز به آنکارا مصاحبه قابل توجهی در هواپیما انجام داد و بر لزوم گشایش کریدور رنگزور در منطقه سیونیک در ارمنستان تأکید می‌کند تا کوتاه‌ترین راه و حلقه ارتباطی ممکن میان ترکیه (به ویژه منطقه اقدیر) و نخجوان و سرزمین آذربایجان و سپس با دیگر کشورهای ترک در آسیای مرکزی برقرار شود. یکپارچه‌سازی ارتباطی جهان ترک (اعضاء و ناظران سازمان‌های کشورهای ترک) عنصر اساسی پروژه توران بزرگ است.
اما، او برای نخستین بار اقرار کرد که مانع اساسی بر سر ایجاد کریدور زنگزور ارمنستان نیست (منطقه زنگزرو بخشی از منطقه سیونیک در ارمنستان است)، بلکه همسایه آن جمهوری اسلامی ایران است. در واقع، کمال قلیچ داراوغلو، مخالف اصلی رجب اردوغان، که یک کمالیست هوادار غرب است، در دور دوم کارزار انتخاباتی خود همین نظر را بیان می‌کرد. وی به طور مشخص گفت که مخالفت دولت ایروان در عمل به خاطر دستور ایران است، و این مخالفت مانع اصلی ترمیم روابط خوب بین ترکیه و ارمنستان است، بنابر این رهبر اپوزیسیون خواهان مذاکره مستقیم بین ایران و ترکیه در مورد مسأله کریدور شد.
حتی پیش از اظهار نظر فوق از سوی سیاست‌مداران ترک در باره زنگزور، رهبر عالی‌مقام ایران، آیت‌الله خامنه‌ای، رییس‌جمهور ابراهیم رئیسی و وزیر خارجه حسین امیر عبدالهیان همگی این موضع را بدون هیچ‌گونه ابهامی بیان کردند. برای ایران حفظ استقلال کشورهای حوزه قفقاز خط قرمز است. ایران مخالف کریدور زنگزور است، چرا که پیش‌بینی می‌کند این راه بین‌المللی از سوی کشورهای متحد ترکیه و آذربایجان کنترل خواهد شد.
چرا ایران با کریدور زنگزور مخالف است؟ کارشناسان و تحلیل‌گران سیاسی تمایل به موافقت با این نظر دارند که تهران به ویژه نگران خطرات زیر است:
الف – تغییر توازن نیروها در منطقه با افزایش نفوذ ترکیه و تأثیر آن بر تقویت برنامه پان ترکیستی ترکیه؛
ب – احتمال مسدود شدن مرز شمالی ایران و دسترسی راه زمینی ایران به روسیه و اروپا؛
ج – اعمال فشار بیش‌تر ناتو بر ایران هم از جنوب (کردستان عراق) و شمال (آذربایجان، به عنوان کشوری تحت کنترل ترکیه و اسرائیل)؛
د – خطر افزایش جدایی‌طلبی و فروپاشی ارزش‌های سنتی و زمینه‌سازی فشار به دولت ایران از سوی نیروهای ترکی و کُردها.
به لحاظ راه‌های ارتباطی، ایران، ارمنستان (شامل خودِ زنگزور) را نیز به عنوان حلقه کلیدی ارتباط با گرجستان، و بعد با فدراسیون روسیه و اتحادیه اروپایی می‌بیند. راز پنهانی نیست که ایران و هندوستان در حال تدارک پروژه‌های ارتباطاتی هستند. تا جایی که به اروپا مربوط می‌شود، این که اخیراً رییس‌جمهور رئیسی با امانوئل مکرون گفت‌وگوی تلفنی ۹۰ دقیقه‌ای داشته است، حایز اهمیت است. علی‌رغم نگرانی فرانسه درباره آینده مسایل مرتبط با همکاری‌های سخت‌افزاری نظامی بین ایران و روسیه، به ویژه در ارتباط با بحران در اوکراین، این کشور بیش‌تر نگران توسعه روابط بازرگانی و اقتصادی با تهران است.
به این ترتیب، کریدور زنگزور به وضوح شکافی میان ترکیه و ایران به وجود آورد. اردوغان معتقد است که گشودن این کریدور تأثیر مثبتی بر اقتصاد همه شرکای این پروژه، از جمله ترکیه، آذربایجان و ایران خواهد داشت، زیرا فاصله ترانزیت و بهای باربری را کاهش می‌دهد، گردش کالاها را افزایش و بازار را گسترش می‌دهد. وی هم‌چنین اصرار دارد که کریدور بخشی از راه اتصال بین پکن و لندن خواهد بود. مشکل می‌شود عمل‌گرایی رهبر ترکیه را رد کرد – او کسی است که حساب هزینه و سود را دارد و می‌تواند منابع مورد نیاز را پیدا کند. لذا این یک مشکل سیاسی است تا مشکل اقتصادی.
آمریکا و متحدینش در اروپا کلاً سعی کردند در مذاکرات بین آذربایجان و ارمنستان از موضوع کریدور زنگزور دوری کنند. روسیه، از سوی دیگر موافق باز گذاشتن همه حلقه‌های حمل‌ونقل جنوب قفقاز بر مبنای توافق آتش‌بس ۹ ماده‌ای ناگورنو-قره باغ بین آذربایجان، ارمنستان و روسیه در ۹ نوامبر۲۰۲۰ است.
روسیه طرفدار باز شدن کریدور زنگزور (با خطوط جاده‌ای و ریلی آن) تحت کنترل نیروهای مرزی خود است، زیرا به این نحو، حمل‌ونقل مطمئن کالاها را تضمین می‌کند و به بازسازی داد و ستد، اقتصاد و روابط سیاسی میان آذربایجان و ارمنستان کمک می‌کند. علاقه مسکو به راه‌های ارتباطی مذکور و نیز به راه شمال-جنوب (روسیه-آذربایجان-ایران)، با انگیزه و میل به افزایش حلقه‌های بازرگانی با کشورهای غرب آسیا (به خصوص با توجه به تحریم‌های ضد روسی تحمیلی از سوی غرب) و حفظ نفوذ سنتی ژئوپلیتیک آن در منطقه قفقاز جنوبی است.
آمریکا از سوی دیگر، هیچ علاقه‌ای به باز شدن کریدور زنگزور ندارد، زیرا در این صورت استقلال ترکیه از غرب را تقویت می‌کند، فرصت‌های حمل‌ونقل جدیدی با روسیه و هم‌چنین یک خط زمینی برای چین به اروپا فراهم می‌آورد، و در نتیجه به پروژه یک جاده، یک کمربند چینی کمک می‌کند. اتحادیه اروپایی و بریتانیا در تجارت خارجی چین جایگاه مهمی دارند. با توجه به موقعیت مالی قوی اروپا، طبیعی است که چین، هند، ترکیه و روسیه و غیره همگی خواستار دسترسی به بازار آن هستند. آمریکا تمایلی به تقویت جایگاه چین، رقیب اصلی خود ندارد، خصوصاً این‌که دو کشور نظرات کاملاً مخالفی در باره وضعیت تایوان دارند.
به عبارت دیگر، کریدور آینده زنگزور تنها مشکل کشورهای منطقه، مثل ترکیه و ایران نیست، بلکه به تصمیم‌گیران اصلی جهان، از جمله، آمریکا، اروپا، روسیه و چین مربوط است.
به هر حال، ارمنستان حاضر به واگذاری حاکمیت خود، از جمله در امور گمرکی خارجی و کنترل مرزی، به هیچ کس دیگری بر سر جاده زنگزور نیست. و این از حقوق مسلم آن است. آذربایجان با حمایت ضمنی دنیای خارج، شامل آمریکا، سازمان امنیت و همکاری کشورهای اروپایی (او اس سی ای)، روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی (سی اس تی او)، به کرات کوشیده است موضع ایروان را به سود خود تغییر دهد، و با حملات مرزی جزیی به خاک ارمنستان آن‌را زیر فشار بگذارد، ولی ناکام مانده است. درواقع، با اعمال فشار نظامی و سیاسی علیه ارمنستان در قضیه زنگزور، آذربایجان و اقمارش به طور مؤثری ارمنستان را به سوی مشارکت فعال با تهران راندند. اتفاقی نیست که در پاسخ به تشدید تنش نظامی در مرز آذربایجان و ارمنستان، ایران در کنار رود ارس که با آذربایجان و ارمنستان هم‌مرز است، به یک رزمایش بزرگ نظامی دست زد که در آن هم سپاه پاسداران و هم نیروهای وزارت دفاع مشارکت داشتند.
اندکی پس از اظهار نظر اردوغان درباره کریدور زنگزور و انتقاد از موضع ایران، عباس بدخشان ظهوری، سفیر ایران در ارمنستان که به پایان مأموریت دیپلماتیک خود در آنجا نزدیک می‌شد، همراه با وزیر دفاع ارمنستان، سورن پاپیکیان، یک جلسه خداحافظی تریتیب دادند، که در آن مسایل امنیتی منطقه‌ای و همکاری‌های دفاعی دو جانبه مورد بحث قرار گرفت. در برگزاری این جلسه، تهران پیام روشنی به آذربایجان و ترکیه فرستاد – و آن این بود که ایران ارمنستان را طرف کلیدی در موضوعات مرتبط با امنیت منطقه‌ای می‌شناسد.
جالب توجه است که مهدی سبحانی، که پیش‌تر رییس هیأت دیپلماتیک ایران در سوریه بود، جایگزین عباس بدخشان ظهوری خواهد شد. چنین جابه‌جایی سفرا بعید است تنها مسأله چرخش کارکنان و احتمالاً عناصر سیاسی باشد. از این گذشته، او به عنوان یک دیپلمات با سابقه و موفق در منطقه جنگی، در مقام سفیر به ارمنستان اعزام می‌شود. یکی از اهداف اصلی وی در ارمنستان ارتقاء سطح استاندارد همکاری در مسایل امنیت منطقه‌ای بین ارمنستان و ایران است. با توجه به این که ایران پیشرفت شگفتی در عرصه سخت‌افزارهای دفاعی کسب کرده است (آخرین نوع موشک فتح تا ۱۴۰۰ کیلومتر بُرد دارد)، ترکیه و آذربایجان نمی‌توانند موضع تهران را در امور منطقه‌ای و مشارکت نظامی با ارمنستان نادیده بگیرند.
ابراهیم کالین، رییس جدید سازمان امنیت ملی ترکیه، نارضایتی آنکارا را نسبت به مواضع تهران در قبال کریدور زنگزور بیان کرد. بنا بر گفته کالین، پیش‌تر صحبت‌هایی در باره تدارک دیدار ابراهیم رئیسی رییس‌جمهور ایران از ترکیه و مذاکرات درباره طیف گسترده‌ای از مسایل بین دو کشور و منطقه، از جمله مناقشه اخیر بین آذربایجان ایران در میان بود. هم‌چنین قرار بود گفت‌وگو‌های سه جانبه میان سه کشور ایران، ترکیه و آذربایجان در آنکارا صورت گیرد. اما این ملاقات به خاطر روابط متشنج با باکو، از جمله اتهام ایران که باکو از اسرائیل حمایت می‌شود، به تأخیر افتاد. با این وجود، پس از انتخابات ترکیه، اردوغان احتمال برگزاری دیدار مشابه برای گفت‌وگو درباره کریدور زنگزور و احیای روابط خوب بین باکو و تهران را منتفی ندانست.
اما واضح است که برگزاری نشست برای نشست مطلوب تهران و باکو نیست. اردوغان می‌داند که لازم است به ایران پیشنهاد مشخصی ارایه دهد، هم از جهت روابط اقتصادی و سیاست‌های منطقه‌ای، و هم از نظر تضمین امنیتی. عوامل متعددی نشان می‌دهند که ایرانی‌ها از همکاران ترک و آذربایجانی انتظار دارند پیشنهادهای مشخص ارایه دهند و به منافعشان احترام بگذارند. سرویس‌های اطلاعاتی و تحلیلی ایران، هم در دوران انتخابات و هم پس از آن، علاقه بیش‌تری به ترکیه نشان داده اند، که شامل اظهار نظر وزیر نفت ایران که تهران در نظر دارد یک هاب گازی در خلیج فارس ایجاد کند، جابه‌جایی سفیر ایران در باکو و مذاکره بین وزرای خارجه ایران و آذربایجان، می‌شود.
به منظور ایجاد یک معماری امنیتی منطقه‌ای در منطقه قفقاز جنوبی حضور ایران و روسیه در این روند ضروری است، و اگر چنین اتفاقی نیفتد، رشته مناقشات در منطقه تجدید شده ادامه خوهد یافت و در نتیجه توازن نیروها تغییر خواهد کرد. همان‌طور که شاهد هستید، مسأله کریدور زنگزور به احتمال زیاد موجب تغییرات جدیدی در قفقاز جنوبی می‌شود و بر وضعیت بازی در مناطق وسیع‌تر و جهانی تأثیر می‌گذارد.