تارنگاشت عدالت
نویسنده: ناداو راپاپورت
برگرفته از: میدل ایست آی
مترجم: م قربانی
۱۴ اکتبر ۲۰۲۴
منتقدین می‌گویند که ارتش اسرائیل معتقد است که «یک سرباز مرده بهتر از یک سرباز ربوده شده است!»
فرمان هانیبال دستوری است که به وسیلۀ ارتش اسرائیل صادر شده است. هدف آن جلوگیری از ربوده شدن سربازان اسرائیلی با استفاده از آتش سنگین برای متوقف کردن آدم‌ربایان است، حتی اگر به کسانی که دستگیر شده اند آسیب برساند یا آن‌ها را بکُشد.
این دستورالعمل طی دو دهۀ گذشته در عملیات ارتش اسرائیل مورد استفاده قرار گرفته است، اما پس از حمله ۷ اکتبر و جنگ اسرائیل در غزه مورد بررسی قرار گرفته است.
در تحقیقی از سوی روزنامه اسرائیلی هاآرتص در ژوئیه ۲۰۲۴ گزارش شده است که ارتش اسرائیل از این دستورالعمل زمانی استفاده کرد که حماس به جنوب اسرائیل حمله کرد، در این ماجرا حدود ۱.۱۳۹ نفر کشته شدند.
بیش از ۲۵۰ سرباز، غیرنظامی و اتباع خارجی ربوده شدند و سپس به غزه منتقل شدند. اما، ادعا می‌شود که استفاده از این دستورالعمل منجر به مرگ غیرنظامیان و سربازان اسرائیلی شد.
چرا دستورالعمل هانیبال ایجاد شد؟
این دستورالعمل ابتدا در سال ۱۹۸۶ از سوی فرماندهی شمال ارتش اسرائیل نوشته شد. و تا حدی نشان دهندۀ این است که چگونه اسرائیل از نظر تاریخی پیرامون مذاکرات برای تضمین آزادی گروگان‌های اسرائیلی، مانند قتل‌عام معالوت در ماه مه ۱۹۷۴ و هواپیماربایی انتبه در ژوئیه ۱۹۷۶، قصور می‌کند.
این امر پس از ربوده شدن سربازان اسرائیلی و انتقال آن‌ها به لبنان در طول دهه ۱۹۸۰ میلادی و آزادی تعداد زیادی از اسرای فلسطینی برای تضمین آزادی آن‌ها صورت گرفت.
در ژؤئن ۱۹۸۲، اسرائیل به خاک لبنان تجاوز کرد. در تابستان همان سال، جبهه خلق برای آزادی فلسطین (پی اف ال پی) که به وسیلۀ احمد جبریل تأسیس شده بود، در حوادث جداگانه موفق به اسیر گرفتن چند سرباز اسرائیلی شد.
سربازان اسرائیلی (از سمت چپ) نسیم سالم، یوسف گروف و هزی شاعی بر اساس توافق‌نامۀ جبریل در ماه مه ١۹۸۵ آزاد شدند. (AFP)
در فوریه ۱۹۸۵، اسرائیل تحت کنترل دولت وحدت ملی اسرائیل به رهبری شیمون پرز، خروج از لبنان را آغاز کردند. سه ماه بعد، پس از ماه‌ها مذاکره، توافق‌نامه جبریل با جبهه خلق برای آزادی فلسطین به امضاء رسید.
سه سرباز اسرائیلی – یوسف گروف، نسیم سالم و هزی شاعی – در ازای ۱.۱۵۰ اسیر فلسطینی در زندان‌های اسرائیل آزاد می‌شوند. زندانیان فلسطینی شامل شیخ احمد یاسین، مؤسس حماس نیز می‌شد.
واکنش به توافق جبریل چه بود؟
دولت اسرائیل این توافق را تقریباً بدون مخالفت تصویب کرد، اما بحث عمومی را پیرامون بهای سنگینی که دولت برای آزادی شمار بسیاری از اسرای فلسطینی پرداخت کرد، برانگیخت.
بنیامین نتانیاهو، که آن زمان سفیر اسرائیل در سازمان ملل بود، بعدها در کتابش، مکانی زیر آفتاب، در سال ۱۹۹۳ نوشت: «از همان ابتدا توافق جبریل را ضربه مهلکی به تمام تلاش‌های اسرائیل برای تحکیم یک جبهه بین‌المللی علیه تروریسم می‌دانستم. چگونه اسرائیل می‌تواند برای ایالات متحده و غرب مؤعظه کند که سیاست تسلیم نشدن در برابر تروریسم را در پیش بگیرد، در حالی‌که خود این چنین شرم‌آور تسلیم می‌شود؟»
و یوال دیسکین، که در آن زمان افسر شین بت در منطقه بود و سپس رییس شین بت شد، در سال ۲۰۱۴ گفت: «انتفاضۀ اول تا حد زیادی در نتیجه آزادی زندانیان در معامله جبریل رخ داد.»
اعضای ارشد سرویس‌های امنیتی اسرائیل گفتند که توافق جبریل تا حدی باعث انتفاضه اول شد (در اینجا در نوامبر ١۹۹٣ در شهر غزه نشان داده شده است) (AFP)
در فوریه ۱۹۸۶، سربازان اسرائیلی راهامیم الشیخ و یوسی فینک از سوی حزب‌الله در جنوب لبنان دستگیر شدند. اجساد آن‌ها در سال ۱۹۹۶ بر اساس توافقی بازگردانده شد که هم‌چنین منجر به آزادی ۲۲ زندانی شد.
چند ماه بعد دستورالعمل (هانیبال) از سوی سه تن از اعضاء فرماندهی شمال نوشته شد: یوسی پِلِد، رییس وقت فرماندهی، گبی اشکنازی، افسر کل فرماندهی و یاکوب آمیدرور، افسر فرمانده امنیتی.
در سال ۲۰۰۳، پِلِد به روزنامه هاآرتص گفت: «ربودن سربازان یک موضوع داغ در فرماندهی شمال بود و در آن زمان یک دستورالعمل شفاهی وجود داشت که می‌گفت باید به هر قیمتی از آدم‌ربایی جلوگیری کنید.»
متن بخشنامه هانیبال چیست؟
متن این دستورالعمل هرگز از سوی ارتش اسرائیل منتشر نشده است، اما گمان می‌رود در طوال سال‌ها چندین بار تحول یافته است. در ابتدا، در درجه نخست به صورت شفاهی میان سربازان و رهبران آن‌ها ابلاغ می‌شد. اصول اساسی آن عبارتند از:
– هنگام ربودن پرسنل نظامی اسرائیل، هدف اصلی نجات سرباز است، حتی اگر در این رومند مجروح شود.
– برای متوقف کردن آدم‌ربایان، مثلاً با تیراندازی به وسیلۀ نقلیۀ آن‌ها، باید از تیراندازی با سلاح‌های سبک استفاده کرد. اگر این کار موفقیت‌آمیز نبود، باید خود آدم‌ربایان را از بین ببرند، مثلاً با یک تک‌تیرانداز، حتی اگر این باعث آسیب به سرباز ربوده شده شود.
– هر کاری که ممکن است برای توقف وسیله نقلیه انجام دهید. اجازه ندهید فرار کند.
به گفته آسا کاشر، که منشور اخلاقی ارتش اسرائیل را نوشته است، دستورالعمل عبارت بود از: «یک سرباز مرده بهتر از یک سرباز اسیر است.»
تنها در اوایل دهه ۲۰۰۰ بود که سانسور نظامی اسرائیل اجازه داد وجود این دستورالعمل در رسانه‌های این کشور منتشر شود، از آن پس تاکنون بیش‌تر مورد بحث قرار گرفته است.
چرا به آن دستورالعمل هانیبال می‌گویند؟
آمیدرور، یکی از نویسندگان این دستورالعمل گفت که نام این دستورالعمل «به طور تصادفی انتخاب شد و هیچ معنای خاصی ندارد.»
اما در سال ۲۰۰۳، یوری انوِری، ژورنالیست اسرائیلی، گزارش داد که این نام عمداً انتخاب شده است.
هانیبال یک فرمانده و دولتمرد کارتاژی اهل تونس امروزی بود که در جریان جنگ دوم امپراتوری پونیک (کارتاژ) با رومیان جنگید. مشهور است که او نیروهای خود، از جمله فیل‌های جنگی را بر فراز کوه‌های آلپ به حرکت درآورد تا به روم حمله کند. هانیبال در سال ۱۸۱ قبل از میلاد خودکشی کرد تا به دست رومیان نیفتد.
نخستین بار چه زمانی از دستورالعمل هانیبال استفاده شد؟
در فوریه سال ۲۰۰۰، یک نیروی گشتی اسرائیل در منطقه مزارع شبعا در نزدیکی مرز اسرائیل و لبنان مورد حمله رزمندگان حزب‌الله قرار گرفت. سه سرباز اسرائیلی اسیر شدند.
نیروهای اسرائیلی که ربایندگان را دنبال می‌کردند، این دستورالعمل را به کار بردند و به سمت خودروهای حزب‌الله آتش گشودند. بعد یوسی رفالوف، فرمانده‌ای که فرمان آتش را صادر کرد گفت که وقتی جیپ را دیدم، متوجه شدم که سربازان دیگر زنده نیستند.
اجساد این سربازان طی معامله‌ای در سال ۲۰۰۴ در ازای دست کم ۴۳۰ زندانی و اجساد ۵۹ لبنانی که از طرف اسرائیل کشته شده بودند، به اسرائیل بازگردانده شد.
دستورالعمل هانیبال در ۷ اکتبر چگونه مورد استفاده قرار گرفت؟
ارتش اسرائیل برای حمله سحرگاهی حماس در ۷ اکتبر که در پایان تعطیلات سیمچات تورات رخ داد، آماده نبود. ارتش اسرائیل و نیروی هوایی در تلاش بودند تا واکنش نشان دهند. نوف اِرِس، یکی از مقامات ارشد سابق نیروی هوایی اسرائیل گفت که «دستورالعمل وسیع هانیبال» در آن روز به کار گرفته شد.
یکی از منابع به هاآرتص گفت: «تشنج دیوانه‌واری وجود داشت»، «هیچ‌کس سرنخی در مورد تعداد افراد ربوده شده یا محل حضور نیروهای ارتش نداشت.»
گذرگاه اِرِز (معبر بیت حانون) در شمال غزه چندین بار مورد حمله ارتش قرار گرفت، هم‌چنین پایگاه نظامی ریم، مقر لشکرِ غزۀ ارتش اسرائیل در جنوب اسرائیل. در هر دو محل، سربازان اسرائیلی در زمان حملات نیروهای خودی حضور داشتند: ارتش گفته است که نمی‌داند آیا سربازان خود را کشته است یا خیر.
آتش شدید (ارتش) اسرائیل هم‌چنین حصار بین اسرائیل و غزه را هدف قرار داد. به گفته یک منبع امنیتی که با هاآرتص صحبت می‌کرد، ابتدا به سربازان دستور داده شد که «هیچ وسیله نقلیه‌ای نباید اجازه ورود مجدد به نوار غزه را داشته باشد.» سپس فرمان «تبدیل منطقه حصار به منطقه نابودی» صادر شد. در شب دستور داده شد که «به سمت هر کسی که به منطقه [حصار] نزدیک می‌شود، آتش گشوده شود.»
کیبوتز بیری: ارتش اسرائیل در ۷ اکتبر ٢٠٢٣ به خانه‌ای که گروگان‌ها در آن نگهداری می‌شدند، شلیک کرد. (رویترز)
در آوریل ۲۰۲۴، ارتش اسرائیل یافته‌های خود را در مورد کشته شدن اسیر اسرائیلی، اِفرت کَتز، منتشر کرد. در گزارش آمده است: «در جریان نبرد و حملات هوایی، یکی از هلیکوپترهای رزمی که در درگیری شرکت داشت، به سمت یک خودروی حاوی تروریست‌ها شلیک کرد – و در نگاهی به گذشته … گروگان‌ها را نیز شامل می‌شد … بیش‌تر تروریست‌هایی که خودرو را می‌گرداندند، در نتیجه تیراندازی کشته شدند و ظاهراً افرت کَتز نیز کشته شد.»
سرتیپ ارتش، باراک هیرام، در مصاحبه‌ای با نیویورک تایمز در ماه دسامبر (۲۰۲۳) گفت که فرمان داد گلوله‌های تانک به سمت خانه‌ای شلیک شوند، زیرا مذاکرات دیگر به پایان رسیده بود. «حمله کنید، حتی به قیمت تلفات غیرنظامیان.» تنها دو گروگان جان سالم به در بردند.
در ماه ژوئن گزارشی از سوی کمیسیون مستقل تحقیقات بین‌المللی سازمان ملل متحد (سی او آی) اعلام کرد که حداقل ۱۴ اسرائیلی، احتمالاً به طور عمدی، به وسیلۀ ارتش اسرائیل کشته شدند. در این گزارش با اشاره به یکی از ساکنان کیبوتز که به دست رزمندگان فلسطینی از آنجا ربوده شده بود، آمده است: «یک زن اسیر در حالی که از نیر اوز به سمت غزه برده می‌شد، بر اثر شلیک بالگرد اسرائیلی کشته شد.»
آیا از دستورالعمل هانیبال در موارد دیگری هم استفاده شده است؟
مهم‌ترین موارد پیشین که از این دستورالعمل استفاده شده است، در جریان جنگ بین اسرائیل و حماس در تابستان سال ۲۰۱۴ بود.
در اول اوت، پس از این‌که هادار گولدین به وسیلۀ حماس به اسارت گرفته شد، تصمیم گرفته شد که از این دستورالعمل استفاده شود. در تلاش برای جلوگیری از آدم‌ربایی، ارتش اسرائیل تصمیم گرفت تا رفح را زیر آتش و بمباران سنگین قرار دهد که منجر به کشته شدن ۱۳۵ فلسطینی، از جمله ۷۵ کودک شد. بعدها این روز، به روز «جمعه سیاه» معروف شد.
جسد یک مرد فلسطینی پس از حمله هوایی اسرائیل در ١ اوت ٢٠١۴ به بیمارستان النجار در رفح غزه رسید (AFP)
در گزارش بعدی مشترک عفو بین‌الملل و (گروه تحقیقی) معماری جنایی، اسرائیل به ارتکاب جنایت جنگی متهم گردید. جسد گولدین هنوز در دست حماس است.
در ژوئن ۲۰۰۶، سرباز اسرائیلی، گیلعاد شلیط، در جریان یورش حماس به کِرِم شالوم در نزدیکی جنوب غزه ربوده شد. یک گزارش نظامی بیان کرد که یک ساعت از حمله اولیه تا فعال شدن فرمان هانیبال که منجر به شکست آن شد، گذشت. در اکتبر ۲۰۱۱، شلیط با ۱۰۲۷ زندانی فلسطینی، از جمله یحیی سنوار، رهبر حماس مبادله شد. در سال ۲۰۰۹ دستورالعمل هانیبال در عملیات سرب گداخته در مورد غزه اجرا شد. سربازان اسرائیلی برای جلوگیری از استفاده از آن به عنوان اهرمی در مذاکرات آتی گروگان‌ها، به خانه‌ای که جسد یکی از هم‌قطاران کشته شده‌شان در آن بود، شلیک کردند.
در مورد دیگری، در دسامبر ۲۰۰۹، یاکر بن ملِک، پس از تلاش برای ورود به گذرگاه غزه در گذرگاه اِرِز به ضرب گلوله کشته شد. او پیش از مرگش به دلیل بیماری روانی تحت درمان قرار گرفته بود و به گفته خانواده‌اش در تلاش بود تا گیلعاد شلیط را آزاد کند.
واکنش به دستورالعمل هانیبال در داخل اسرائیل چگونه بود؟
موضوع اخلاقی بودن این دستورالعمل از زمان آشکار شدن وجود آن در اسرائیل مورد بحث بوده است.
در سال ۲۰۰۳، خاییم آوراهام پدر بنی، یکی از سربازانی که در سال ۲۰۰۰ در جریان یک اقدام به آدم‌ربایی کشته شد، به روزنامه هاآرتص گفت: «تصمیم به این که یک سرباز دوستش را اعدام کند، تکان دهنده است. درست است که در آدم‌ربایی‌ها، دو راهی سختی از نظر بهایی که دولت خواهد پرداخت وجود دارد. اما هر قدر هم که سخت باشد، من یک پسر اسیر را به یک پسر مرده ترجیح می‌دهم.»
کاشر در سال ۲۰۱۵ به روزنامه معاریو گفت که در حین عملیات تیغۀ حفاظتی یک سرباز کشته شد، زیرا دستورالعمل هانیبال به اشتباه اعمال شده بود. وی گفت: «روش هانیبال در یک سند بسیار طبقه‌بندی شده می‌گوید که اگر عمل شما قطعاً سرباز را می‌کشد، نباید این روش را فعال کنید.» و افزود: «ارزش جان سرباز بیش‌تر از ارزش خنثی کردن آدم‌ربایی است.» در پایان این مرحله نیز رهنمود‌هایی برای شلیک وجود دارد و به طور خاص بیان شده است و من آماده ام از آن نسخه‌ها نقل کنم: «ارزش جان سرباز، از ارزش خنثی کردن آدم‌ربایی بیش‌تر است.»
ارتش اسرائیل دستورالعمل هانیبال را «به طور گسترده» برای هدف قرار دادن شهروندان خود در ۷ اکتبر به کار گرفت
در سال ۲۰۱۶، گادی آیزن‌کوت، رییس وقت ستاد ارتش پس از بحث‌های عمومی، فرمان داد این دستورالعمل لغو و بازنویسی شود.
طبق تحقیقات خبرنگاران رونِن برگمان و یوآو زیتون در شبکه وای (Y)، در هفتم اکتبر یکی از دستورات ارتش این بود: «اولویت اصلی برای حمله، منطقه دفاعی و جلوگیری از حملات این است، خروج نیروهای دشمن به نوار غزه نباید مجاز باشد، و هر تلاشی باید به هر قیمتی متوقف شود.»
روزنامه‌نگاران نام برده ادعا می‌کنند که این رهنمود نشان دهندۀ استقرار دستورالعمل است، زیرا بسیار شبیه نسخه قدیمی این دستورالعمل است.
پس از هفتم اکتبر، یاگیل لِوی، دانشیار بخش جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و ارتباطات در دانشگاه آزاد اسرائیل در روزنامه هاآرتص نوشت: «تصمیم دولت برای حمله به غزه علی‌رغم حضور گروگان‌ها در مکان‌های بمب‌گذاری شده را می‌توان تمدید “دستورالعمل هانیبال” در نظر گرفت که تلاشی برای خنثی کردن ادامه اسارت حتی به قیمت به خطر انداختن جان گروگان‌ها است.»
اما برخی در اسرائیل هنوز از این دستورالعمل حمایت می‌کنند.
در سال ۲۰۱۳ کتاب آیین اخلاقی ارتش یهودی، خاخام الازار گُلدشتاین و ایدو رِشنیتز، منشور اخلاقی ارتش اسرائیل را بر مبنای قوانین یهودی تفسیر می‌کنند (این کتاب هیچ اعتبار رسمی ندارد). آن‌ها نتیجه گرفتند: «عملیات نظامی با هدف نجات سرباز ربوده شده یا آسیب رساندن به آدم‌ربایان، با وجود نگرانی از آسیب رساندن به سرباز ربوده شده، طبق قوانین یهود، مجاز است.»
آمیت سگال، مفسر سیاسی و روزنامه‌نگار اسرائیلی در سال ۲۰۱۴ در مورد این دستورالعمل پس از جمعه سیاه نوشت: «در معامله شلیط، اسرائیل تسلیم رابطۀ برقرار شده از سوی حماس شد: یک اسرائیلی به اندازۀ هزار فلسطینی ارزش دارد. شما می‌توانید با آن موافق باشید، می‌توانید با آن مخالفت کنید، اما نمی‌توانید هم‌زمان هر دو را بخواهید. آیا [اگر] قبول کردید که جان یک اسرائیلی معادل جان هزار فلسطینی ارزش دارد؟ بعد شکایت نکنید که ۱۵۰ فلسطینی در تعقیب یک آدم‌ربا کشته شدند.»