در حالی‌که آتلانتیسیست‌ها خود را متعهد به ادامه آینده‌ای با کمبود انرژی، کمبود غذا و جنگ با همسایگانِ دارای توان هسته‌ای می‌بینند، اغلب کشورهای خلیج فارس که برای سال‌های طولانی متحدین مورد اعتماد غرب بودند به سرعت به این درک رسیده اند که منافعشان در راستای همکاری با کشورهای اورآسیایی مانند چین و روسیه که با منطق بده ـ بستان سرجمع صفر (در مقابل نگاه بُرد ـ بُرد م.) نمی‌اندیشند، بهتر تأمین می‌شود.
*****
با سفر سه روزه رییس‌جمهور چین شی جین‌پینگ به عربستان سعودی، تغییر جهت بسیار مهمی از جانب راهبردی‌ترین کشور عربی خلیج فارس به سوی اتحاد چندقطبی در حال تقویت است. بسته به این‌که شما در کدام سوی دیوار ایدئولوژیک ایستاده باشید، چنین اتحادی حس خشم یا امید را در شما برمی‌انگیزد.
دیدار شی تفاوت فاحشی با دیدار نومید کنندۀ بایدن در تابستان داشت، که در آن دیدار رهبر خودخواندۀ جهان آزاد پشت میز کنفرانس به خواب رفت و از سعودی‌ها تقاضای تولید نفت بیش‌تر کرد و در عوض هیچ پیشنهاد ملموسی به آن‌ها ارایه نداد.
برخلاف سفر بایدن، ورود شی با شلیک چند توپ نظامی و پرواز جت‌ها و رنگ‌آمیزی آسمان به رنگ‌های پرچم چین، قرمز و زرد، بر فراز آسمان ریاض استقبال شد. در روز‌های آینده، هیأت نمایندگی سیاسی و نخبگان بازرگانی پکن با همتایان سعودی ملاقات خواهند کرد تا درباره معاملات درازمدت در عرصه‌های فرهنگی، اقتصادی و علمی به گفت‌وگو بپردازند.
اوج این دیدار در روز جمعه اولین نشست سران چین – عرب است که در آن شی با ۳۰ تن از سران کشورهای عربی ملاقات می‌کند. وزارت خارجه چین این نشست را «حادثه‌ای دورانساز در توسعه روابط میان چین و اعراب» توصیف کرد.
در حالی‌که معامله ۳۰ میلیاردی میان پکن و ریاض به امضاء خواهد رسید، مسایل بسیار بزرگ‌تری در جریان است که کم‌تر کسی آن‌را به درستی درک می‌کند.
گام‌های ریاض به سوی ابتکار جاده و کمربند از سال ۲۰۱۶
در سال ۲۰۱۶ شی جین‌پینگ به کشور پادشاهی عربستان سفر کرد تا از آن برای مشارکت در ابتکار یک راه و کمربند دعوت کند. در گزارش سیاسی ژانویه سال ۲۰۱۶ دولت چین به همه کشورهای عربی می‌خوانیم:
«در روند پیشبرد مشترک پروژه کمربند اقتصادی جاده ابریشم و ابتکار راه ابریشم دریایی قرن بیست‌ویکم، چین خواهان هماهنگ ساختن راهبردهای توسعه با کشورهای عربی، استفاده از امتیاز‌ها و توانایی‌های یکدیگر، ارتقاء ظرفیت‌ها و استعدادهای بین‌المللی همکاری تولید و تقویت همکاری در زمینه‌های ایجاد زیرساخت‌ها، بازرگانی و تسهیل در سرمایه‌گذاری، ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای، ایستگاه‌های فضایی، انرژی‌های نوین، کشاورزی و فایننس است تا از این طریق به پیشرفت همگانی و توسعه به سود مردم‌مان دست یابیم.»
سه ماه بعد ولیعهد عربستان محمد بن سلمان از (برنامه) چشم‌انداز ۲۰۳۰ رونمایی کرد که رئوس برنامه سیاست خارجی آن با روح «توسعه صلح‌آمیز» چین سازگار بود.
پس از دهه‌ها خدمت و وابستگی به غرب بدون چشم‌اندازی صنعتی یا مستقل فراتر از نقش حامی عملیات ترور با مدیریت غرب، برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ سعودی‌ها اولین نشانه‌های تفکر سازنده، با نگرش به دوران پس از نفت را بروز داد.
در رویکرد به انرژی، شرکت انرژی چین در حال ساخت یک نیروگاه وسیع خورشیدی ۲.۶ گیگا واتی در عربستان است، شرکت‌های هسته‌ای چین در حال کمک به ریاض در ایجاد و توسعه منابع وسیع اورانیوم و نیز تسلط (عربستان) بر همه شاخه‌های سوخت هسته‌ای هستند.
در سال ۲۰۱۶ دو کشور یک تفاهم‌نامه برای ساخت نسل چهارم رآکتورهای اتمی مجهز به سرد کننده گازی امضاء کردند. به دنبال آن امارات متحده عربی با ساخت (نیروگاه‌های خورشیدی) ۲.۷ گیگا واتی گام بلندی به سوی قرن ۲۱ برداشت.
در اوایل سال ۲۰۱۷ ریاض با سرمایه‌گذاری ۶۵ میلیارد دلاری بلیط حضور و هم‌سویی چشم‌انداز ۲۰۳۰ خود و ابتکار کمربند و جاده را خرید و بر همگرایی در رشته‌های توسعه پتروشیمی، مهندسی، پالایش، تجهیز، ساخت، جذب کربن و روند توسعه تولید بالا و پایین دستی، متمرکز شد.
در دوران نوین پسا-آمریکا، علایم چنین روحیه همکاری و ایجاد پل‌های ارتباطی، هر چه بیش‌تر احساس می‌شود، حتی مواقعی که به زور از تأثیرات آن جلوگیری می‌شود – چنان‌که میلیون‌ها یمنی می‌توانند به رنج‌های ناشی از جنگ هفت ساله شهادت دهند.
برخلاف تعلق خاطر غرب‌گرایان آتلانتیک به معامله نوین سبز، که صنعت و کشاورزی را به نابودی تهدید کرده است، نگاه پسا-آمریکای ریاض به ایده «توسعه پایدار» چین که خواهان استفاده از انرژی هسته‌ای، تداوم سوخت هیدروکربنی، و توسعه صنعت و کشاورزی نیرومند است، بسیار نزدیک‌تر است.
تجارت چین با عربستان سعودی در سال ۲۰۲۱ به ۸۷.۳ میلیارد دلار افزایش یافت، که ۳۹ درصد نسبت به سال ۲۰۲۰ رشد داشت، این در حالیست که تجارت آمریکا و سعودی از ۷۶ میلیارد در سال ۲۰۱۲ به ۲۹ میلیارد در سال ۲۰۲۱ سقوط کرده است.
برخی از این معاملات از طریق یوآن چین صورت می‌گیرد که تنها به تضعیف بیش‌تر روابط سعودی با آمریکا می‌انجامد.
در ده ماهه اول سال ۲۰۲۲ واردات چین از عربستان سعودی ۵۷ میلیارد دلار و صادرات به عربستان به ۳۰.۳ میلیارد دلار رسید. به علاوه چین در حال ساخت سیستم ۵جی و ایجاد یک قطب وسیع تکنولوژی با تمرکز بر فروش کالاهای الکترونیک است، ضمن این‌که به عربستان در ایجاد بخش تولید مانوفاکتوری کمک می‌رساند.
گرایش به هماهنگ‌سازی
با وجود ادامه هرج‌ومرج در یمن، و ویرانی اقتصادی در لبنان، سوریه و عراق، گرایش هوشمندانه و ظریف پکن با عربستان- و ترکیه دیگر قدرت منطقه- آشتی‌جویانه بوده است.
عربستان سعودی و ترکیه با جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای در جبهه‌های مختلف اغلب به عنوان رقیب عمل کرده اند. اما علیرغم رقابت‌های گذشته ضرورت‌های مهم‌تری هر دو کشور را وادار به هماهنگ‌سازی سیاست‌های خارجی جدید و تمرکز بر «نگاه به شرق» کرده است.
این گرایش در دیدار ولیعهد عربستان از آنکارا در ماه ژوئن ۲۰۲۲ که سران دو کشور آن‌را «دوران نوین همکاری» خواندند و در اعلامیه مشترک همکاری‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی بازتاب یافت، به نمایش گذاشته شد.
تنها چند روز بعد از بازگشت محمد بن سلمان از ترکیه، نخست‌وزیر عراق مصطفی ال خدیمی از جده دیدار کرد و به خبرنگاران گفت: «آن‌ها با تغییراتی چند در نگاهشان به مسایل به تحکیم امنیت منطقه و ایجاد ثبات کمک کردند.» روابط دیپلماتیک عراق و عربستان سعودی که ۳۰ سال پیش‌تر در پی تجاوز صدام حسین به کویت قطع شده بود، در نوامبر ۲۰۲۰ از سر گرفته شد.
بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ عراقی‌ها کوشش‌های فراوانی به عمل آوردند تا میان عربستان سعودی و ایران میانجی‌گری کنند. خدیمی پس از پنج دور مذاکره اظهار داشت که معتقد است: «سازش نزدیک است.» روابط تهران و ریاض به دنبال اعدام رهبر شیعیان عربستان نمیر النمیر در سال ۲۰۱۶ و حمله تظاهر کنندگان به سفارت عربستان در تهران قطع شد.
در ماه مارس ۲۰۲۲ محمد بن سلمان گفت که ایران و عربستان سعودی «همیشه همسایه یکدیگر بوده اند» و افزود که «بهتر است هر دو کشور بکوشند به دنبال راهی باشیم تا بتوانیم با هم همزیستی داشته باشیم.»
امارات متحده عربی و کویت در ۲۳ اوت ۲۰۲۲ روابط دیپلماتیک خود را با ایران از سر گرفتند. و گرچه تقریباً همه کشورهای خلیج فارس (به علاوه ترکیه) سال‌ها در تغییر رژیم سوریه کوشا بودند، واقعیت نوپدید خود را به آن‌ها تحمیل کرد و همگی به سوی الگوی جاده و کمربند و همگرایی توسعه اقتصادی تغییر مسیر دادند.
نقش کلیدی ایران
ایران نه تنها یک بازیگر کلیدی در مشارکت بزرگ اورآسیا و قطب استراتژیک مسیر جنوبی کمربند و جاده چین محسوب می‌شود، بلکه اساس و سنگ بنای کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال جنوب، روسیه – ایران – هند، نیروی عمده‌ای در ایجاد هم‌افزایی کمربند و جاده است.
ایران و عراق هم‌اکنون در مراحل پایانی ساخت راه‌آهن شلمچه – بصره هستند که دو کشور را برای نخستین بار از طریق راه‌آهن به یکدیگر وصل می‌کند و ظرفیت امتداد آن به راه‌آهن ۱۵۰۰ کیلومتری موجود از عراق به مرز سوریه را نیز دارد .
بدون تردید حضور دیپلماسی اقتصادی چین، امضای معاهدۀ ۲۵ ساله، معامله ۴۰۰ میلیارد دلاری انرژی و امنیتی با ایران فضای همکاری را میسر کرد. این در مورد مناسبات با روسیه، معاهده بیست ساله و معامله ۲۵ میلیاردی با تهران که امکان گسترش تا ۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در ایران در میادین وسیع نفت و گاز در سال‌های آینده را دارد، نیز صادق است.
به علاوه، عربستان قصد دارد به قطب چندجانبه گرایی بریکس + بپیوندد (همراه با ترکیه، مصر و الجزیره) ضمن این‌که هم‌اکنون عضو تمام عیار سازمان همکاری شانگهای است و سرنوشت خود را بیش از پیش به اتحاد رشد یابنده دنیای چند جانبه‌گرا گره زده است.
با افرایش امکان ثبات و هماهنگ‌سازی مصالح میان بلوک‌های مختلف قدرت، بالاخره جوّ مساعد سرمایه‌گذاری‌های درازمدت نظر سرمایه‌گذاران چینی را که مدت‌ها با نگرانی ناظر درگیری و آشفتگی در غرب آسیا بودند، به خود جلب می‌کند.
در ماه اوت ۲۰۲۲ شرکت دولتی نفت سعودی، آرامکو، و شرکت نفت و پتروشیمی چین یادداشت تفاهم یادشده و گسترش همکاری در سال ۲۰۱۷ به مبلغ ۶۵ میلیارد دلار به امضاء می‌رسانند که شامل ساخت پالایشگاه و پتروشیمی فوجیان و شرکت نفتی سینوپِک سنمِی در فوجیان در چین، و شرکت پالایشگاه یانبو آرامکو سینوپک در عربستان سعودی می‌شود.
راه‌آهن و شبکه اتصال
شاید مهیج‌ترین بخش داستان، چشم‌انداز اتصالی است که مستقیماً با توسعه کوریدورهای کمربند و جاده مرتبط است. ساخت خط آهن سریع‌السیر حرمین بی‌درنگ انجام گرفت و مسیر ۴۵۰ کیلومتری اتصال مکه به مدینه به وسیلۀ شرکت ساختمانی راه‌آهن چین در سال ۲۰۱۸ به اتمام رسید.
اکنون بحث درباره گسترش و ادامه این خط آهن تا ۲۴۰۰ کیلومتر در جریان است. خط آهن شمال جنوب از ریاض به الحدیثه در سال ۲۰۱۵ تکمیل شد. در ضمن ۴۶۰ کیلومتر از راه‌آهنِ در حال ساخت، همه اعضای شورای همکاری خلیج (فارس) را به یکدیگر متصل می‌سازد که خود موجب بهسازی در رشته‌های مهندسی، مدارس بازرگانی، و قطب‌های تولیدی در سراسر شبه جزیره عربی می‌شود.
در سال ۲۰۲۱ همه کشورهای شورای همکاری خلیج (فارس) حمایت کامل خود را از پروژه ۲۰۰ میلیاردی ساخت راه‌آهن خلیج فارس – دریای سرخ به نام «پل زمینی سعودی» اعلام کردند، که پروژه عظیم ۵۰۰ میلیاردی ساخت کلان شهر هوشمند توریستی به نام نئوم (نور) با سرمایه چینی در دریای سرخ را هماهنگ می‌کند.
اورآسیایی‌ها در انتظار بُرد
می‌توان امیدوار بود که این جوّ نوین هماهنگی و همکاری بُرد-برد به زودی به کلید پایان بخش آتش جنگ در یمن و دیگر کشورهای منطقه تبدیل شود.
مضافاً، هم روسیه و هم چین می‌کوشند با میانجی‌گری و استفاده از کانال‌های غیر رسمی دیپلماتیک، و با نقش فعالی که ایران در این روند بازی می‌کند، بتوانند مذاکرات برای بازسازی این منطقه جنگ زده را آغاز کنند.
خیلی دور از تصور نیست شاهد امتداد پروژه خط آهن خلیج فارس – دریای سرخ به سمت شمال تا مصر و به سمت جنوب در یمن باشیم.
با نگاهی به نقشه منطقه، می‌شود بازگشایی و فعال‌سازی «پل شاخ آفریقا» را که ابتدا در سال ۲۰۰۹ مطرح شد، تصور کرد. پلی که می‌توانست با عبور ۲۵ کیلومتر راه‌آهن و خطوط لوله از تنگه باب المندب به جیبوتی و شرق آفریقا راهگشا باشد.
در حالی‌که غرب با مهارت بهار عربی را اداره کرد و این ایده را در سال ۲۰۱۱ به انحراف کشید، و جنگ عربستان علیه یمن از سال ۲۰۱۵ آن‌را به محاق برد، شاید وجود روحیه جدید همکاری بین تمدن‌ها تحت هدایت اقتصادی، رها از تسلط نظام دلار آتلاتیک گرایان، یک بار دیگر بتواند این ایده را احیاء کند.