اتحادیه اقتصادی اورآسیا

مناسبات اتحادیه اقتصادی اورآسیا و ایران: فرصت‌ها و چالش‌ها

تارنگاشت عدالت

 

برگرفته از: نیو ایسترن آوتلوک
نویسنده: سام‌یار رستمی
مترجم: م. قربانی
۲۰ ژانویه ۲۰۲۵

 

 

اگرچه عضویت کامل ایران در اتحادیه اقتصادی اورآسیا هنوز مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد که با اجرای توافق‌های اخیر، شاهد یک نوزایی جدی در روابط تجاری و جهشی چشم‌گیر و گشایش دریچه‌ای نو برای آغاز روابط جدید اقتصادی ایران و کشورهای عضو این اتحادیه باشیم.

 

معاهده تأسیس اتحادیه اقتصادی اورآسیا در سال ۲۰۱۴ از سوی بلاروس، قراقستان و روسیه امضاء شد و سپس ازبکستان و قرقیزستان نیز به عضویت آن درآمدند.

در سال‌های گذشته، اتحادیه اقتصادی اورآسیا گام‌هایی برای تسهیل تجارت، توسعه اقتصادی پایدار، بازار واحد کالا، خدمات، نیروی کار و سرمایه، نوسازی، افزایش رقابت‌پذیری، حذف تدریجی قوانین گمرکی، ایجاد تعرفه مشترک خارجی، هماهنگی گمرکی، همکاری اقتصادی و رشد تولید ناخالص داخلی تا سال ۲۰۲۵، برداشته است.

اتحادیه اقتصادی اورآسیا می‌تواند با عملیاتی شدن کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (instc) یه ایران کمک کند تا به درآمد سالانه حدود ۲۰ میلیارد دلار دست یابد.

الحاق ایران به این اتحادیه برای نخستین بار در اردیبهشت ۱۳۹۴ مطرح شد. اتحادیه اورآسیا اشتراکات اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و ژئوپولیتیکی با ایران دارد و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

ایران و اتحادیه اورآسیا در سال ۲۰۱۸ یک توافقنامه تجاری ترجیحی موقت امضاء کردند. این یکی از مهم‌ترین و ‌جدی‌ترین تجربیات ایران در توافق بر سر یک اتحادیه اقتصادی منطقه ای است.

در ماه مه ۲۰۲۴، اتحادیه تمایل ایران را برای به دست آوردن جایگاه ناظر دریافت کرد. سپس اتحادیه اورآسیا درخواست ایران برای وضعیت کشور ناظر را بررسی کرد.

هم‌چنین، با حضور ایران در نشست شورای عالی اقتصادی اورآسیا، حضور معاون اول رییس‌جمهور در نشست قبلی مجمع اقتصادی اورآسیا و تلاش تهران و حمایت مسکو، توافقنامه تجارت آزاد تمام عیار با ایران و عضویت ایران به عنوان ناظر تصویب شد. وضعیت ناظر ایران در این اتحادیه در دسامبر گذشته و امضای آن از سوی سران ۵ کشور عضو اتحادیه در سن پیترزیورگ منجر به امضای این توافقنامه شد.

رویکرد و فرصت‌های ایران
ایران در سال‌های اخیر سیاست «نگاه به شرق»، گسترش روابط با همسایگان آسیایی و سازمان‌های منطقه‌ای را در سیاست خارجی خود گنجانده است.

مقامات ایرانی در سال گذشته بارها بر تعهد خود به گسترش روابط اقتصادی دوجانبه و چندجانبه با اتحادیه اورآسیا تأکید کرده اند. در واقع، تهران به دنبال ادغام عمیق‌تر در اقتصاد منطقه، تقویت حضور خود در بازارهای بین‌المللی، ایفای نقش فعال‌تر و تقویت روابط سیاسی با کشورهای عضو اتحادیه است.

در همین راستا، مجلس ایران نیز شرایط کلی قرارداد تجارت آزاد با پنج کشور عضو اورآسیا را در سال ۲۰۲۳ تصویب کرد.

هدف راهبردی اتحادیه اقتصادی اورآسیا تعمیق یکپارچگی منطقه‌ای و ایجاد معماری نوین در روابط اقتصادی بین‌المللی است. بنابراین، ارتباط کشورهای سازمان همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اورآسیا، آسه‌آن و بریکس به نفع تهران است.

احترام اتحادیه اورآسیا به استقلال و تمامیت ارضی و ویژگی‌های ساختار سیاسی کشورهای عضو، منافع مشترک، برابری، اقتصاد بازار و یکپارچگی فضای اقتصادی اتحادیه اورآسیا مشوق‌های مهم ایران برای همکاری بیش‌تر است.

ایران و روسیه در سال‌های اخیر مجموعه‌ای از ابتکار‌های مشترک از جمله، تجارت با ارزهای ملی را اعلام کرده اند. با این حال، به دلیل نقش روسیه در این بلوک، اورآسیا بستر مناسبی را برای گسترش دیپلماسی اقتصادی و استفاده از ظرفیت‌های سیاست خارجی برای پیشیرد اهذاف توسغه ملی در اختیار ایران قرار می‌دهد.

ایران، پیوستن به اتحادیه اقتصادی اورآسیا را به عنوان یک کشور ناظر رویداد مهمی می‌داند و در حال آماده‌سازی زیرساخت‌ها و هماهنگی‌های لازم است.

عضویت ناظر ایران به عنوان مشوق و کاتالیزور برای کاهش تفاوت‌ها بین دو طرف عمل می‌کند.

رویکردهای اتحادیه، توافقات آتی برای ایجاد بازار‌های مشترک برای منابع انرژی و تشکیل بازار مشترک انرژی اورآسیا، می‌تواند منافع ایزان را تأمین کند. برای نمونه در بخش انرژی، ایران و گازپروم از یک طرح جاه‌طالبانه روسیه برای سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری در ایران رونمایی کرده اند. آن‌ها تفاهم‌نامه دیگری برای انتقال گاز روسیه به ایران امضاء کردند.

از منظر بسیاری در ایران و با توجه به تداوم تحریم‌ها، گسترش تجارت با اورآسیا و استفاده از قابلیت‌های آن برای مقابله با تحریم‌ها و تهدیدات، گسترش نفوذ اقتصادی، تنوع بخشیدن به سیاست خارجی، خنثی‌سازی تحریم‌های غرب و افزایش مبادلات ارزی در سطح ملی، مفید است.

ایران حلقه اصلی کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب برای جابه‌جایی محموله بین هند، ایران، روسیه، اورآسیا و اروپا است.

الحاق ایران به اتحادیه برای اولین بار در می ٢٠١۵ مورد بحث قرار گرفت.

جدا از ظرفیت بنادر ایران ذر خلیج فارس و دریای عمان، بنادر شمالی ایران در حوزه دریای کاسپین در شمال کشور نیز می‌توانند به یکی از مهم‌ترین قطب‌های تجاری اورآسیا با سایر کشورها تبدیل شوند.

اتحادیه اورآسیا می‌تواند با عملیاتی شدن کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب، به ایران کمک کند تا به درآمد سالانه حدود ۲۰ میلیارد دلار دست یابد.

ایجاد کریدورهای حمل‌ونقل جدید و کانال‌های واردات و صادرات در اورآسیا نیز به نفع ایران است.

ایران دسترسی اتحادیه اورآسیا به سایر کشورها و همکاری در زمینه صادرات و سواپ نفت و گاز، برق، مواد معدنی و محصولات کشاورزی را در راستای دیپلماسی اقتصادی خود می‌بیند.

با توجه به نقش مهم مالی بانک توسعه اورآسیا، به نظر می‌رسد تهران نقل و انتقالات مالی و اجرای پروژه‌های زیربنایی اولویت‌دار با کمک این بانک را برای دو طرف سودمند ببیند.

ایران اکنون برای تنوع بخشیدن به اقتصاد، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، تقویت صادرات غیرنفتی و کاهش پی‌آمدهای تحریم‌های غرب، دسترسی بهتری به بازار ۱۹۰ میلیونی اورآسیا دارد.

رییس سازمان توسعه تجارت ایران تأکید کرد که مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اقتصادی اورآسیا بیش از ۲.۵ برابر افزایش یافته است. هم‌چنین حجم مبادلات تجاری ایران و اورآسیا در ۹ ماهه نخست سال ۲۰۲۴ نسبت به مدت مشابه در سال قبل ۱۱ درصد افزایش داشته است.

روسیه مهم‌ترین شریک ایران و ارمنستان دومین شریک تجاری ایران در اورآسیا است. قرقیزستان و بلاروس دیگر اعضای این اتحادیه هستند.

با شرایط جدید پیش‌بینی می‌شود تجارت دوجانبه اتحادیه اورآسیا با ایران در میان‌مدت به ۱۸ تا ۲۰ میلیارد دلار برسد. عضویت ایران در اتحادیه اورآسیا به عنوان ناظر منجر به افزایش فرصت‌های سرمایه‌گذاری، حذف تعرفه‌ها و توسعه همکاری‌ها در زیرساخت‌های مرتبط می‌شود.

چالش‌ها و چشم‌انداز‌ها
در اتحادیه اقتصادی اورآسیا، عملاً هیچ پیوند افقی بین کشورها وجود ندارد و چالش‌هایی مانند منابع مالی، عدم ساختار متقارن اعضاء و غیره در اتحادیه، و عدم وجود ارتباط ریلی ایران و ارمنستان می‌تواند بر تجارت اورآسیا با ارمنستان تأثیر منفی بگذارد. در حال حاضر حمل‌ونقل جاده‌ای بین ایران و ارمنستان دشوار است.

چالش‌های اقتصادی داخلی این کشورها، عبارتند از نبود راه‌آهن برقی دو خطه به بندر چابهار و تحریم‌های آمریکا برای شتاب بخشیدن به بهره‌برداری از این مناسبات تجاری چندجانبه ایران با اتحادیه اورآسیا.

موانع زیادی از جمله تحریم‌های بین‌المللی، بحران اوکراین، تفاوت در استانداردهای تولید، بهداشت و ایمنی، ملاحظات سیاسی و نوسانات ارزش پول ملی (در ایران و روسیه) می‌تواند بر روابط ایران با اتحادیه اورآسیا تأثیر بگذارد.

هم‌چنین خطر تشدید تنش‌های نظامی در غرب آسیا، درگیری‌های منطقه‌ای گسترده‌تر و چشم‌انداز ژئوپلیتیکی می‌تواند روابط اقتصادی و فرصت‌های تجاری با اتحادیه اورآسیا را تحت‌الشعاع قرار دهد.

با این حال، اتحادیه اقتصادی اورآسیا با تولید ناخالص داخلی ۲.۴ تریلیون دلار و ۸۰۰ میلیارد دلار تجارت خارجی و (با بیش از ۸۰ میلیارد دلار تجارت بالقوه با اورآسیا) دارای عناصر اقتصادی مکمل با ایران است.

علی‌رغم تغییرات ساختاری در اقتصاد جهانی و افزایش گردش تجارت در داخل منطقه، گسترش جغرافیایی اعضای اتحادیه اورآسیا می‌تواند نقش حیاتی در تقویت موقعیت آن و در راستای چشم‌انداز بلندمدت اتحادیه برای سال ۲۰۴۵ ایفاء کند.

پس از پذیرش ایران به عنوان عضو ناظر، امکان حضور بیش‌تر ایران در اورآسیا و تقویت آن فراهم شده است.

قرار است توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اورآسیا پس از تصویب شورای نگهبان و تمهیدات دو طرف تا پایان ژانویه ۲۰۲۵ نهایی شود.

اگرچه عضویت کامل ایران در اتحادیه اقتصادی اورآسیا هنوز مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد که با اجرای توافق‌های اخیر، می‌توانیم شاهد یک رنسانس جدی در روابط تجاری, جهشی چشم‌گیر و دریچه‌ای نو برای آغاز روابط جدید اقتصادی ایران و کشورهای عضو این اتحادیه باشیم.