«شهریور ۹۱: روسیه و چین با نقش‌آفرینی در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به تصویب دوازدهمین قطعنامه شورای حکام علیه ایران کمک کردند. قطعنامه‌ای که از ایران به‌دلیل همکاری نکردن با آژانس و بی‌توجهی به قطعنامه‌های شورای امنیت، انتقاد می‌کند.»، «اسفند۹۶: روسیه قطعنامه پیشنهادی بریتانیا در شورای امنیت را که به کمک فرانسه و آمریکا تهیه شده بود و قصد داشت ضمن تمدید تحریم تسلیحاتی یمن برای یک‌سال دیگر، ایران را به‌خاطر آنچه ارسال موشک به حوثی‌ها خوانده می‌شد را محکوم کند، با رای منفی به قطعنامه آن را وتو کرد.»، «۹ خرداد ۸۹: روسیه به قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت که براساس آن تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران تشدید می‌شد رای مثبت داد»، «خرداد ۱۴۰۱: چین و روسیه به قطعنامه شورای حکام علیه ایران رای منفی دادند.» نگاهی به موضع‌گیری‌های روسیه در قبال ایران در چند سال اخیر نشان می‌دهد در موارد زیادی این کشور نسبت به ایران مواضع یکسانی نداشته است. روسیه، به‌عنوان یک بازیگر بین‌المللی همواره با در‌نظر گرفتن سود و زیان خود موضع‌گیری‌هایش در قبال ایران را در موقعیت‌های متفاوت تغییر داده است. این گزاره در فضای سیاست‌خارجی البته منطقی و معقول به‌نظر می‌رسد. اگر بخواهیم تقسیم‌بندی از نوع روابط کشورها در حمایت از مواضع یکدیگر در عرصه بین‌المللی داشته باشیم، می‌توان گفت برخی کشورها از موضع ضعف به برقراری روابط با کشوری دیگر حرکت کرده و تقریبا از همه مواضع کشور متحد خود حمایت می‌کنند و گاهی تا آنجا پیش می‌روند که تبدیل به ابزاری برای لابی کشور متحد خود در مجامع بین‌المللی می‌شوند. کشورهایی که به‌لحاظ سیاسی و اقتصادی قدرتمند‌تر محسوب می‌شوند اما برمبنای قواعد دیپلماتیک و براساس میزان پیوستگی روابط سیاسی، سود اقتصادی در چهارچوب کسب منافع حداکثری به برقراری روابط با کشور مقابل می‌پردازند. با توجه به این نگاه و با در نظر گرفتن این نکته که اساسا موضع‌گیری‌های کشورها در سیاست‌خارجی صرفا براساس سود و زیان و منافع خود تعریف می‌شود لازم است با نگاهی منطقی، موضع‌گیری اخیر روسیه و چین را درباره جزایره سه‌گانه تحت مالکیت ایران را مورد تحلیل قرار دهیم.
تعامل کشورها برمبنای منافع مشترک
حداقلی‌ترین نگاهی که ایران می‌تواند در تنظیم روابط چین و روسیه با ایران مدنظر قرار دهد، توجه به این نکته است که مواضع رادیکال و ضدایرانی آنها در مقایسه با دیگر کشورهای قدرتمند کمتر بوده و تمایل بیشتری نسبت به برقراری روابط از سوی این دوکشور با ایران وجود داشته است. ایران می‌تواند از این فرصت استفاده کرده و به‌گونه‌ای روابط خود را تنظیم کند که این دو در چهارچوب مورد نظر ایران حرکت کنند، این گزاره به معنی باج‌دهی ایران در برقراری روابط نیست، بلکه لازم است روابط برمبنای تعاملات دوطرفه و تامین منافع دوجانبه تنظیم شود. از آنجایی که ایران به‌دنبال تنوع روابط در سیاست‌خارجی و بهره‌بردن از گسترده کردن تعاملات خود با دیگر کشورها در‌جهت خنثی‌سازی اثر تحریم‌هاست، لازم است روابط خود را به‌گونه‌ای با کشورهای مورد تعامل تنظیم کند که ضمن بهره‌مندی دوجانبه از تعاملات اقتصادی و سیاسی، هزینه ناشی از قطع روابط را به اندازه‌ای بالا برده که کشور مورد تعامل برای جلوگیری از قطع روابط، حساسیت بیشتری نسبت به رعایت مواضع ایران در مجامع بین‌المللی داشته باشد. نمونه چنین تعاملاتی را می‌توان در برقراری روابط روسیه و ترکیه مشاهده کرد؛ میزان تعاملات اقتصادی روسیه و ترکیه در سال ۲۰۲۲ به عدد ۷۰میلیارد دلار رسیده است. این دو کشور به‌سمت گسترش روابط اقتصادی حرکت کرده و در سال ۲۰۲۱ نقشه راهی منعقد کردند که براساس آن حجم تجارت دوجانبه به ۱۰۰میلیارد برسد. در حوزه سیاسی و امنیتی نیز میان دو کشور همگرایی و همکاری وجود داشته است. با این حال بعد از اعلام موافقت ترکیه با پیوستن سوئد به ناتو، روسیه اعلام کرد به‌رغم وجود اختلافات، مایل به ادامه روابط دوجانبه با ترکیه است. توجه به این نکته نیز ضروری است که ترکیه زمانی این اقدام را انجام داده که روسیه بارها حساسیت خود نسبت به پیوستن سوئد و فنلاند به ناتو را اعلام کرده و حتی در‌این‌باره هشدار نظامی داده است. ایران نیز باید در برقراری روابط با کشورها به این نکته توجه کند که تعاملات اقتصادی و سیاسی باید به‌نحوی طرح‌ریزی شود که طرف مقابل همواره متوجه باشد رعایت نکردن خط قرمزها و حساسیت‌های تهران برای او بی‌هزینه نخواهد بود. به‌طور‌کلی هرچقدر میزان دستا‌وردهای کشورها از روابط با یکدیگر بیشتر باشد به همان میزان ریسک اقدامات حساسیت‌برانگیز نیز زیاد شده و دولت‌ها را از زیر پا گذاشتن خطوط قرمز یکدیگر بر‌حذر می‌دارد.
پاسخ متقابل ایران به اقدام روسیه
۱۹ تیر‌ماه و در پایان نشست شورای همکاری خلیج‌فارس، با حضور روسیه بیانیه‌ای منتشر شد که در یک بند آن آمده بود: «وزیران بر حمایت خود از همه تلاش‌های صلح‌آمیز ازجمله ابتکار امارات‌متحده‌عربی و تلاش‌های آن برای دستیابی به راه‌حلی مسالمت‌آمیز برای موضوع جزایر سه‌گانه تنب‌بزرگ، تنب‌کوچک و ابوموسی از طریق مذاکرات دوجانبه با دیوان بین‌المللی دادگستری تاکید کردند.» ادعا درباره جزایر سه‌گانه البته اولین‌باری نبود که توسط امارات و نشست شورای همکاری مطرح می‌شد. این‌بار اما روسیه هم با حمایت از ارجاع پرونده جزایر سه‌گانه به دیوان لاهه مشخصا علیه تمامیت ارضی ایران موضع گرفته بود. این اقدام البته با واکنش مقامات ایران همراه شد. کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه در واکنش گفت: «ایران موضوع تمامیت ارضی و سرزمینی و حاکمیت خود را بر جزایر سه‌گانه مورد اشاره هیچ‌گاه قابل مذاکره و گفتوگو ندانسته و دخالت هر طرفی اعم از دولت امارات، دولت روسیه و هر طرفی را در این ارتباط غیرقابل قبول و مردود تلقی می‌کند.» امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه نیز در واکنش به اقدام روسیه، در کنفرانس مطبوعاتی با همتای عمانی خود گفت: «اخیرا در بیانیه کشورهای خلیج‌فارس و روسیه بندی درباره تمامیت ارضی ایران گنجانده شده است. ما با هیچ طرفی درخصوص استقلال و تمامیت ارضی ایران هیچ تعارفی نداریم.» امیر عبداللهیان در ادامه به ماجرای اوکراین نیز اشاره کرد: «درخصوص اوکراین بر توقف جنگ و تمرکز بر راه‌حل سیاسی تاکید داریم. ما بر تمامیت ارضی کشورها ازجمله اوکراین تاکید داریم و بر موضوع توقف جنگ اصرار می‌کنیم و از طرفین درگیری می‌خواهیم بر مسیر مذاکرات سیاسی بازگردند.» همچنین کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی ایران با اشاره به موارد اختلافی روسیه و ژاپن در موضوع جزایر کوریل، در دیدار با سفیر ژاپن، گفت: «با شروع جنگ اوکراین، روسیه مذاکرات دوجانبه با ژاپن درخصوص جزایر اشغالی کوریل را متوقف کرده است.» وی ادامه داد: «جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان یک موضع اصولی، با هرگونه مداخله نظامی و نقض حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها مخالف است و به اعتقاد اینجانب، بهترین راه برای حل‌و‌فصل اختلافات ارضی بین ژاپن و روسیه بر سرجزایر چهارگانه، مذاکره مستقیم بین دو کشور است.» واکنش تهران و موضع‌گیری درمورد اوکراین و جزایر اختلافی بین روسیه و ژاپن موید این نکته است که ایران با اعلام موضعی متقابل و هم‌اندازه سعی داشته هزینه اقدامات روسیه را به او گوشزد کند. مهم‌ترین پیام این واکنش را می‌توان این‌گونه تشریح کرد که ایران اگرچه بر مبنای منافع مشترک خود به تعامل با کشورهای همسو ادامه خواهد داد، اما در‌صورت رعایت نشدن خطوط قرمز، واکنش تهران اجتناب‌ناپذیر است.
عقب‌نشینی روسیه
درنتیجه واکنش‌های ایران طرف روسی موضع خود را تلطیف کرده و احترام به تمامیت ارضی ایران را ابراز کرد. روز گذشته وزیر امور خارجه کشورمان و سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه فدراسیون روسیه طی تماس تلفنی، درخصوص مناسبات دوجانبه و منطقه‌ای و لزوم احترام به تمامیت ارضی کشورها تبادل نظر کردند. امیرعبداللهیان در گفتوگو مفاد بند مربوط به جزایر سه‌گانه ایرانی خلیج فارس در بیانیه مشترک روسیه و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس را باعث تعجب خوانده و گفت: «این جزایر تعلق تاریخی و ابدی به ایران دارد. استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران به هیچ عنوان قابل مذاکره نبوده و نیست. نباید کاری صورت گیرد که به روابط عمیق دو کشور آسیب برساند.» سرگئی لاوروف نیز احترام به تمامیت ارضی ایران را این‌گونه مورد تاکید قرار داد: «فدراسیون روسیه هیچ تردیدی درمورد حاکمیت و تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران به خود راه نمی‌دهد و کاملا به آن احترام گذاشته و خواهد گذاشت.»