Yarvand Abrahamian

پرهیز از توسل به جعبه ابزار تاریخ

نویسنده: احمد غلامی
برگرفته از: شرق
سه‌شنبه ۲۷ دی ۱۴۰۱

 

گفت‌وگو با یرواند آبراهامیان درباره کتاب «بحران نفت در ایران: از ناسیونالیسم تا کودتا»
 

کتاب هایی که در این سال ها از یرواند آبراهامیان ترجمه و منتشر شده، بازخورد بسیاری داشته است. بازخوردهایی که اکثرا به جنبه های مثبت کار اشاره داشته و از این منظر به ندرت پیش آمده که کتاب های آبراهامیان با رویکردی انتقادی مورد نقد و تحلیل قرار بگیرد. باید اعتراف کرد جای این کار در آثار تاریخی ما که دست بر قضا امکان نقد و تحلیل آنها بر اساس معدود اسناد و منابع موجود وجود دارد، خالی است. در سال های گذشته، کتاب های تاریخی معتبری به کتاب فروشی ها راه یافته اند که در این زمینه به جز گفت وگو با صاحبان آثار اتفاق دیگری رخ نداده است، مگر پاسخ برخی صاحب نظران به سخنان مطرح شده در گفت وگوهای صاحبان اثر با روزنامه ها، که این نوع مواجهات را نمی توان رویکرد انتقادی از نوع جدی آن قلمداد کرد. کتاب «بحران نفت در ایران: از ناسیونالیسم تا کودتا» که قرار بود دو سال پیش به کتاب فروشی ها راه یابد، به تازگی منتشر شده است. این کتاب بر اساس انتشار یا افشای اسنادی از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۳ که در سال ۱۳۹۶ از سوی آمریکا منتشر شده، به نگارش درآمده است. البته پیش از این کتاب، دکتر فخرالدین عظیمی، استاد «دانشگاه کنه تیکت» آمریکا و نویسنده کتاب «تاملی در نگرش سیاسی مصدق»، در فاصله ای کوتاه از انتشار این اسناد، مقاله مفصلی درباره این اسناد در مجله «نگاه نو» نوشته است. بررسی تطبیقی بین کتاب «بحران نفت در ایران» نوشته یرواند آبراهامیان و مقاله «پرسه ای در نگارخانه تاریخ» نوشته فخرالدین عظیمی برای علاقه مندان به تاریخ خالی از لطف و فایده نخواهد بود. فخرالدین عظیمی در مقدمه مقاله خود به سیر انتشار اسناد از سوی آمریکایی ها اشاره کرده و نوشته است: «در شصت سالگی کودتای ۲۸ مرداد جستاری منتشر کردم که دربردارنده نکته های اصلی دریافت ها و دانسته هایم درباره آن رویداد تا آن هنگام بود. در آن نوشته از اسنادی که تا آن زمان دیده بودم – از جمله آنچه در سال ۲۰۰۰ منتشر شد- بهره بردم. دیگر چندان امیدوار نبودم که اسناد مهمی در این زمینه در دسترس قرار گیرد. سال ها سخن از این بود که بخش های زیادی از سندهای آمریکایی مربوط به کودتا، در سال ۱۹۶۲ نابود شده است. اما در سال ۲۰۱۴ اسناد بیشتری در دسترس قرار گرفت، و در خرداد امسال (۱۳۹۶/۲۰۱۷) نیز اسناد مهم و کامل تری منتشر شد. این اسناد گامی در تکمیل جلد دهم اسناد وزارت امور خارجه آمریکا درباره امور ایران در سال های ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۴ است که در سال ۱۹۸۹ منتشر شد و همان سال ها را در برمی گیرد. مجموعه هزار صفحه ای تازه گزیده ای از اسناد سری گوناگون دستگاه های سیاسی، دیپلماتیک و اطلاعاتی موجود مرتبط با آن سال ها است و اهمیت آن در این است که سندهای دست اول فراوانی از سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سی. آی. ای) در آن گنجانیده شده که جزئیات تازه ای درباره زمینه و چندوچون کودتا به دست می دهد. این اسناد دریافت کلی پژوهشگرانی را که در بایگانی ها، و سندهای پیشین آمریکا و بریتانیا، کاوش کرده اند، استوارتر می کند و جزئیات فراوانی را، به ویژه درباره نقش و تلاش های سیا، روشن می سازد. به تصریح خود این اسناد، بسیاری از بخش های حساس این سندها و نام ها و جزئیات افراد و عملیات، همچنان پوشیده مانده است. بارها، به ویژه در گزارش های اطلاعاتی و عملیاتی، اشاره شده است که این بخش ها، صفحه ها، سطرها، جمله ها یا نام ها از طبقه بندی خارج نشده است. این برای پژوهشگران تاریخ آن روزگار دل آزار و دلسردکننده است ولی همین اندازه هم که منتشر شده، در کنار اسناد دیگری که به آن ها اشاره شد، روشنگر بسیاری از نکته ها است». یرواند آبراهامیان را بیش از همه با کتاب «ایران بین دو انقلاب» می شناسند، کتابی که پس از انتشارش مورد توجه تاریخ نگاران و علاقه مندان به تاریخ قرار گرفت و نویسنده اش را به چهره شناخته شده ای در میان ایرانیان بدل کرد. آبراهامیان، تاریخ نگاری روشمند است و به ندرت علائق سیاسی او در آثارش دیده می شود. اگرچه روایت های او از تاریخ به لحاظ علمی قابل اعتنا و اعتبار است، اما از جذابیت های ویژه ای در روایت برخوردار است که خواننده ایرانی را به خواندن آثارش ترغیب می کند. آبراهامیان با اینکه یک شخصیت طراز اول دانشگاهی است، اما بارزترین ویژگی اش تواضع او است، تواضعی توام با مهربانی، همان خصیصه ای که در فضای آثارش نیز به وضوح دیده می شود. به مناسبت ترجمه کتاب «بحران نفت در ایران: از ناسیونالیسم تا کودتا» نوشته یرواند آبراهامیان با این پژوهشگر و تاریخ نگار مطرح، گفت وگویی انجام داده ایم که ترجمه آن را سامان صفرزائی به عهده داشته است.

     به نظر شما چرا وقایع ملی شدن صنعت نفت، دولت دکتر محمد مصدق و ماجرای کودتای ۲۸ مرداد با اینکه بسیار درباره آن گفته و نوشته شده است، هنوز در تاریخ سیاسی ما جذابیت دارد؟
بنابر دو دلیل دولت مصدق، به ویژه ماجرای کودتا، کماکان توجه بسیاری به خود جلب می کند. اول اینکه کودتا اثر عمیقی بر تاریخ ایران و همچنین تاریخ روابط ایران و ایالات متحده داشته است. دلیل دوم آنکه روایت های رسمی از کودتا، هم در ایالات متحده و هم در ایران، مدعی بودند که اصلا کودتایی در کار نبوده و آنچه رخ داده «قیام مردم شاه دوست» علیه مصدق بوده است. این دست «تاریخ نگاری های» رسمی چنان از واقعیت به دور بودند که تاریخ نگاران چاره ای نداشتند جز آنکه به واسطه تجزیه و تحلیل صادقانه تری با وقایع رویارو شوند – خاصه زمانی که منابع موثقی در دسترس قرار می گیرد. هرچه نباشد، کارکرد اصلی تاریخ نگاران یافتن حقیقت درباره گذشته و به چالش کشیدن روایت نادرست است، به ویژه زمانی که بر این روایت ها مهر رسمی نقش بسته است.

در بیشتر آثار تاریخی که تاکنون منتشر شده است، بریتانیا بیشتر از آمریکا متهم به کودتا است و تاریخ نگاران به آمریکا نقش خیرخواه فریب خورده داده اند. اما در کتاب «بحران نفت در ایران» روی دیگر چهره آمریکا آشکار می شود. این نوع برداشت در سیاست داخلی ما چه اثراتی داشته است؟
در طول بحران نفتی مابین سال های ۱۹۵۱-۱۹۵۳ در ایران این انگاره غلط وجود داشت که بریتانیا و ایالات متحده رقبای سرسختی هستند و تهدید اصلی علیه کشور از جانب بریتانیا است. اگرچه اسناد، چه اسناد بریتانیا و چه اسناد ایالات متحده، نشان می دهد با وجود آنکه دیپلمات های بریتانیا گهگاه در باب قدرت در حال گسترش ایالات متحده در جهان ابراز نارضایتی می کردند، اما به قدر کافی واقع گرا بودند تا به این واقعیت پی ببرند که نفوذ خودشان بر بنیان اتحاد قدرتمند با ایالات متحده استوار است و آنها اینک شریک کوچک تر به حساب می آیند. این واقعیت در جریان جنگ جهانی دوم آشکار شده بود و در اواخر دهه ۱۹۴۰، زمانی که امپراتوری روبه زوال بریتانیا ناچار دروازه های خود را به روی تجارت به آمریکا گشود، آشکارتر هم شد. احتمالا مصدق این دیدگاه را در سر داشت که منافع آمریکا با منافع بریتانیا متفاوت است. اما احتمالا این هم تحلیل درستی است که او در دو ماه پایانی دولتش به این نتیجه رسیده بود که نمی تواند به اختلافات بریتانیا و ایالات متحده تکیه کند و به دنبال یک سیاست خارجی بی طرف تر بود.

در این کتاب به نظر می رسد که پررنگ ساختن نقش حزب توده برای انجام کودتا از سوی سیا برنامه ریزی شده است؛ انگار نوعی توده هراسی برای روسای جمهور آمریکا و توجیه اجتناب ناپذیر بودن کودتا. همین طرز تفکر را برخی تاریخ نگاران داخلی خواسته یا ناخواسته ادامه دادند. به نظر شما این نگاه در مورد حزب توده چقدر می تواند درست باشد؟
کل ماجرای حزب توده در کودتا همان چیزی است که انگلیسی ها به آن «شاه ماهی قرمز» می گویند (منظور ردگم کنی و پی نخود سیاه فرستادن است) – انحراف آسان از مسئله اصلی. مسئله اصلی بحران این بود که چه کسی کنترل صنعت نفت ایران را در دست می گیرد، اما سیاستمداران غربی و همچنین تاریخ نگاران جریان اصلی، تمایلی ندارند اذعان کنند که عوامل اقتصادی نقش مهمی در سیاست خارجی کشورهایشان داشته است. دیپلمات های آمریکایی اعلام می کنند سایر کشورها ممکن است به دنبال منافع اقتصادی باشند، اما منکر آن هستند که خودشان دنبال چنین منافعی هستند. اگر برادران دالس می خواستند مادربزرگ خود را زیر اتوبوس بیندازند هم استدلالشان این بود که این کار برای نجات ملت (آمریکا) از «خطر سرخ» ضرورت دارد. از این رو مقامات واشنگتن و لندن مدعی بودند که می خواهند ایران را از کمونیسم نجات دهند، هرچند که گزارش های خودشان از تهران، ازجمله گزارش های سی آی ای، حاکی از آن است که هیچ تهدید جدی از جانب حزب توده در کار نبوده است. سیاستمداران در ایران نیز با خیال راحت از توده به عنوان «شاه ماهی قرمز» استفاده می کردند. آنها می خواستند مصدق را در دیگر موضوعات تضعیف کنند – سکولاریسم، حقوق زنان، اصلاحات انتخاباتی، انتصاب وزیران- اما به جای آن دولت را به خاطر تحمل حزب توده مقصر جلوه می دادند. حقیقت این است که فارغ از اینکه دولت چه سیاستی در قبال توده اتخاذ می کرد، کودتا عملیاتی می شد.

به نظر شما آیا محمد مصدق برداشت درستی از سیاست های جهانی و روابط کشورها با یکدیگر داشت؟
مصدق حتی پیش از ابداع اصطلاحاتی همچون جهان سوم، جنبش عدم متعهدها، و کشورهای تازه استقلال یافته، در قامت یکی از نخستین رهبران ملی ظاهر شد که حامی چنین سیاست هایی بود. او اصطلاح «تعادل منفی» را به کار می برد – به معنای عدم رجحان سیاسی، اقتصادی و نظامی به یک طرف. اگر دولت او جان سالم به درمی برد او یک چنین سیاست خارجی در پیش می گرفت.

دولت بریتانیا باور داشت با پذیرش ملی شدن نفت، منافع بریتانیا در خاورمیانه و دیگر کشورها به خطر خواهد افتاد. انقلاب ایران نیز ثابت کرد که ایران به نوعی وجدان بیدار خاورمیانه است. شما تا چه حد به این تعبیر باور دارید؟
در یک تحلیل نهایی کارزار ایران برای ملی سازی صنعت نفت یک شکست بود. درواقع صنعت نفت در جریان موافقت نامه کنسرسیوم ۱۹۵۴ غیرملی (خصوصی سازی مجدد) شد و تا زمان پایان این امتیاز در سال ۱۹۷۸ که برحسب تصادف هم زمان با انقلاب شد، ادامه پیدا کرد. شاه در اوپک طوری خودنمایی می کرد که گویی او اداره کننده صنعت نفت است، اما درواقع شرکت ملی نفت ایران فقط یک شرکت روی کاغذ بود و کنترل واقعی صنایع نفت ایران در اختیار شرکت های غربی بود. دولت های غربی تا دهه ها پس از کودتا از الگوی ایران برای ارعاب کشورهایی استفاده می کردند که وسوسه ملی شدن نفت در سر داشتند. مجموعه ملی سازی هایی که در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ به وقوع پیوست، دخل چندانی به مسائل ایران در سال های ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۳ نداشت، بلکه بسیار مرتبط با سیاست های داخلی در کشورهای عربی، جنگ اعراب و اسرائیل و درنتیجه تحریم نفت و بازار بین المللی نفت بود. تا سال ۱۹۷۳ تقریبا تمام کشورهای خاورمیانه – ازقضا به جز استثنای قابل توجه ایران- دارای صنعت نفت ملی بودند. همچنین باید به خاطر داشته باشیم زمانی که در سال ۱۹۷۹ انقلاب در ایران به پیروزی رسید، این انتظار عمومی، هم بیم و هم امید، وجود داشت که انقلاب ایران همچون شعله آتش در تمان جهان، جهان اسلام جای خود، پخش خواهد شد. انتظار می رفت که همچون انقلاب ۱۹۱۷ به یک انقلاب بین المللی بدل شود. هرچند انقلاب ۱۹۷۹ جرقه انقلاب های کمی را زد. سال ها بعد زمانی که قیام عرب ها آغاز شد انعکاس خفیفی از انقلاب ایران داشتند. دلایل را باید در درون هر کشور جست چراکه هر یک تاریخ خود را دارند.

تاریخ نگاران همواره تاکید می کنند که تعطیلی مجلس هفدهم اشتباه مصدق بوده است، اما در کتاب «بحران نفت در ایران» خواننده درمی یابد تعطیلی مجلس اجتناب ناپذیر بوده است؟ آیا این برداشت درست است؟
استراتژی دولت ترومن که از طریق هندرسون، سفیر آمریکا در تهران، اجرا می شد کنارگذاشتن مصدق از طریق مجلس بود، چراکه در آن زمان شاه با کودتا مخالف بود و اصرار داشت که جایگزینی مصدق می بایست با ابزار سیاسی انجام شود. زمانی که با وقوع جریانات سی تیر و شکست قوام این استراتژی ناکام ماند، استراتژی ایالات متحده و بریتانیا به این سمت رفت که مجلس را مانعی بر سر راه دولت قرار دهد تا آن را از نفس بیندازد و هم زمان برای کودتا برنامه ریزی شود. نمی دانم افراد وقتی از انحلال مجلس حرف می زنند منظورشان از «اشتباه» چیست. منظورشان این است اگر مجلس تعطیل نمی شد کودتا رخ نمی داد؟ طرح کودتا پیش از تعطیلی مجلس تهیه شده بود. آیا منظورشان این است که مصدق هنجار دموکراتیک را زیر پا می گذاشت؟ اما آخر اکثر قانون اساسی ها به دولت ها اجازه رفراندوم و انحلال زودهنگام مجلس را تا زمان انتخابات جدید می دهد. البته، آنهایی که بیش از همه به مفهوم رفراندوم اعتراض می کردند، در سال های بعدی هر موقع امکانش بود به رفراندوم متوسل می شدند.

اثرات سیاسی و اجتماعی پساکودتای ۲۸ مرداد و آسیب هایی را که به ذهن و زبان ایرانیان زده است، چگونه ارزیابی می کنید؟
هر کشوری دارای تعدادی «رویداد تعیین کننده» بوده است که به فرهنگ، ادراک و تاریخ آتی آن کشور سروشکل می بخشد. برای ایران، رویداد سال ۱۹۵۳، همچون رویداد سال ۱۹۰۵ و ۱۹۷۹، رویدادی برجسته از این نوع بود. رویداد سال ۱۹۵۳، نه تنها حکومت مردمی را سرنگون کرد بلکه همچنین مشروعیت شاه و حتی مشروعیت مشروطه را از بین برد و بحران مشروعیت عمیقی به بار آورد که این بحران مشروعیت در ایران سال ها بعد توسط شخصیت «کاریزماتیک» امام پر شد. به بیان دیگر، رویداد ۱۹۵۳ راه را برای رویداد ۱۹۷۹ هموار کرد. علاوه بر این، کودتا سبک و سیاقی پارانویید (توهم توطئه) را که در قرن قبل از آن رایج بود، تقویت کرد. این سبک پارانویید بازیگران اصلی سیاست در صحنه ایران را صرفا عروسک های خیمه شب بازی می دید که توسط قدرت های خارجی به حرکت درمی آیند و کنترل می شوند. مشکل این سبک این است که تمام موقعیت ها را منطبق بر چنین ادراکی تشخیص می دهد، حال آنکه هر ماجرایی و هر دوره تاریخی باید به صورت جداگانه و مجزا مورد مطالعه قرار گیرد. سیاست واقع گرایانه می بایست مبتنی بر واقعیت موجود باشد و نه ادراکاتی که برگرفته از گذشته است. هنوز عده ای این تصور نادرست را دارند که از آنجا که ایالات متحده و بریتانیا قادر به انجام کودتای ۱۹۵۳ بودند، می توانستند در سال ۱۹۸۰-۱۹۷۹ و چه بسا همین امروز و در آینده هم چنین کنند. گذشته بر زمان حال سنگینی می کند، اما زمان حال باید مراقب باشد قربانی گذشته نشود. زمان حال باید از سیاستمدارانی که به جعبه ابزار تاریخ متوسل می شوند بر حذر باشد.