دولت رئیسی از ابتدای تصدی اداره‌ی کشور، تأکید داشت که روابط با همسایگان و کشورهای شرقی را به تلاش برای آشتی با غرب ترجیح خواهد داد. بر همین اساس، فرآیندهایی را که البته برخی از آن‌ها در دولت یا دولت‌های قبل آغاز شده بودند، تسریع کرد و به نتیجه رساند. یکی از این فرآیندها که به‌سرعت در حال تکمیل است، عضویت ایران در «سازمان همکاری شانگهای[۱]» است؛ سازمانی اوراسیایی با محوریت چین و روسیه که از نظر وسعت جغرافیایی و جمعیتی، بزرگ‌ترین سازمان منطقه‌ای جهان محسوب می‌شود. این سازمان که در شکل کنونی خود سال ۲۰۰۱ (بیش از ۲۱ سال قبل) تشکیل شد، حدود ۶۰ درصد از منطقه‌ی اوراسیا، ۴۰ درصد از جمعیت جهان و بیش از ۳۰ درصد از تولید ناخالص داخلی دنیا را به خود اختصاص داده است[۲].
اعضای «سازمان همکاری شانگهای» (سبز تیره) به همراه اعضای ناظر (سبز روشن) و شرکای گفت‌وگوی (زرد) این سازمان (+)
اندیشکده‌ی روسی «نیو ایسترن آوت‌لوک» اخیراً طی گزارشی تحت عنوان «عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای آن را بیش‌ازپیش تقویت می‌کند[۳]» ضمن ارائه‌ی برخی توضیحات ابتدایی درباره‌ی سازمان همکاری شانگهای، فواید عضویت ایران در این سازمان و برخی از دلایل نگرانی‌های غرب در این خصوص را برشمرده است. آن‌چه در ادامه می‌خوانید، ترجمه‌ی گزارش نیو ایسترن آوت‌لوک است.
لازم به ذکر است که مشرق صرفاً جهت اطلاع نخبگان و تصمیم‌گیران عرصه سیاسی کشور از رویکردها و دیدگاه‌های محافل رسانه‌ای-اندیشکده‌ای بین‌المللی این گزارش را منتشر می‌کند و دیدگاه‌ها، ادعاها و القائات این گزارش لزوماً مورد تأیید مشرق نیست.
سازمان همکاری شانگهای و جهان چندقطبی
تغییرات اساسی و برگشت‌ناپذیری که اخیراً در سیاست و اقتصاد جهانی به وجود آمده، نقش روبه‌رشد مراکز جدید قدرت را بیش‌ازپیش روشن نموده است؛ مراکزی که بر اساس اصول به‌رسمیت‌شناخته‌شده‌ی جهانی در چارچوب اصالت حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل با یک‌دیگر تعامل دارند تا امنیت برابر و تقسیم‌ناپذیر [و زوال‌ناپذیر]، احترام متقابل به حق حاکمیت، ارزش‌های ملی، و منافع یک‌دیگر را تضمین کنند.
همکاری مشترک کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (سازمانی بین‌المللی که ۱۵ ژوئن ۲۰۰۱ [۲۴ تیر ۱۳۸۰] توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان تأسیس شد) بر همین اصول استوار است؛ عاری از هرگونه خودخواهی. سال ۲۰۱۷، هند و پاکستان به عضویت سازمان همکاری شانگهای درآمدند و اعضای آن را از شش به هشت افزایش دادند. همچنین، ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ (۲۶ شهریور ۱۴۰۰)، رهبران سازمان همکاری شانگهای پذیرش ایران را به عنوان عضو کامل این سازمان تأیید کردند.
علاوه بر ایران، عضویت رسمی به عنوان «کشور ناظر» پیشاپیش به افغانستان، جمهوری بلاروس و مغولستان نیز اعطا شده است. به علاوه، ارمنستان، آذربایجان، کامبوج، نپال، سریلانکا و ترکیه نیز به عنوان «شریک گفت‌وگو» عضو سازمان همکاری شانگهای هستند. طی سال‌های اخیر تیمور شرقی، اسرائیل [رژیم صهیونیستی]، مالدیو، عربستان، بحرین، قطر و چندین کشور دیگر نیز برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای ابراز علاقه کرده‌اند؛ که این سازمان را به انجمنی تبدیل کرده است که کشورهای عضو آن میزبان تقریباً نیمی از ساکنان جهان هستند.
نفتکشی در حال تخلیه‌ی نفت واردشده از ایران در بندر «جوشان» چین در سال ۲۰۱۸؛ چین با تداوم واردات نفت از ایران اثبات کرد که اهمیتی به تحریم‌های ضدایرانی آمریکا نمی‌دهد (+)
عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای گام بسیار مهمی، هم برای ایران و هم برای خود سازمان، است. این دومین دور از توسعه‌ی سازمان همکاری شانگهای طی پنج سال گذشته بر خلاف میل برخی بازیگران نسبتاً بزرگ و جدی در منطقه است. صدالبته ایران نیز یک بازیگر منطقه‌ای بسیار مهم است که نقش چشم‌گیری در ساختار امنیتی جنوب آسیا ایفا می‌کند و به طور سنتی روابط خوبی با هند، چین و روسیه داشته است. با الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای، این سازمان پلی به سوی یک «ریزمنطقه» ی دیگر ساخته است: قفقاز. اکنون فرصتی واقعی برای گنجاندن کامل منطقه‌ی قفقاز در پروژه‌های سازمان همکاری شانگهای به وجود آمده است. این سازمان که از سال ۲۰۱۵ تا کنون باکو [پایتخت آذربایجان] و ایروان [ارمنستان] را به عنوان شرکای گفت‌وگوی خود دارد، اینک می‌تواند جمهوری‌های قفقاز جنوبی را فعالانه‌تر از قبل به همکاری دعوت کند.
(از راست) «شی جین‌پینگ» رئیس‌جمهور چین، «سید ابراهیم رئیسی» رئیس‌جمهور ایران، و «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه. چنان‌که پیش‌بینی می‌شد، دولت ایران در دوران ریاست‌جمهوری رئیسی، بیش‌ازپیش روی برقراری روابط با شرق و به‌ویژه همسایگان نزدیک تمرکز نموده است. (+)
تقویت روابط ایران با روسیه و چین
در عین حال، اقدام ایران به امضای بیانیه‌ی تعهد به سازمان همکاری شانگهای، که راه را برای عضویت کامل این کشور در سازمان هموار کرد، واکنش فعالانه‌ی بسیاری از کشورهای جهان را برانگیخت. در همین رابطه، حتی روزنامه‌ی [اسرائیلی] جروزالم‌پست نیز اذعان کرد[۴] این اقدام، به تلاش‌های روسیه و چین برای تغییر نظم جهانی کمک خواهد کرد و به ایران اجازه خواهد داد تا موقعیت خود را در آسیای مرکزی و فراتر از منطقه، تقویت نماید. این روزنامه تأکید دارد که اقدامات اخیر ایران در جهت تقویت خود، شامل انعقاد یک توافق‌نامه‌ی ۲۵ ساله‌ی همکاری جامع با چین و همچنین تشکیل و تقویت فعالانه‌ی اتحاد با روسیه می‌شود.
ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، طی دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در حاشیه‌ی اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند [در ازبکستان] خاطرنشان کرد که تهران و مسکو با یک‌دیگر روابط راهبردی دارند؛ روابطی که «عادی نیستند، بلکه راهبردی هستند. همکاری [دوجانبه] می‌تواند در زمینه‌های سیاسی، تجاری، اقتصادی، و همچنین در حوزه‌ی هوافضا توسعه پیدا کند.» پوتین نیز در جریان گفت‌وگوهای خود با رئیس‌جمهور ایران در حاشیه‌ی اجلاس سازمان همکاری شانگهای، تأیید کرد که روابط مسکو و تهران در امتداد تمام خطوطی که پیش از آن به آن‌ها اشاره شد، در حال توسعه است. در همین راستا، کار بر روی توافق‌نامه‌ی بزرگ و جدیدی میان روسیه و ایران در مراحل نهایی است؛ توافقی که روابط دو طرف را به سطح یک مشارکت راهبردی ارتقا خواهد داد.
پرتاب ماهواره‌ی ایرانی «خیام» با پرتابگر «سایوز-۲/۱بی» روسیه. در تصویر بزرگ‌تر، پرچم ایران روی کلاهک و پرچم روسیه چسبیده به زیر کلاهک قابل‌مشاهده است. منابع غربی، همکاری فضایی ایران و روسیه را یکی از جنبه‌های «خطرناک» گسترش تعاملات میان دو کشور می‌دانند. (+)
نمایی نزدیک‌تر از لحظه‌ی پرتاب ماهواره‌بر «سایوز ۲/۱بی» روسیه از تأسیسات تحت کنترل این کشور در قزاقستان، که ماهواره‌ی ایرانی «خیام» را با موفقیت در مدار زمین قرار داد. آمریکایی‌ها ادعا می‌کنند تهران قصد دارد از این ماهواره برای نظارت بر تحرکات نیروهای اوکراینی استفاده کند. این در حالی است که تهران کمک به روسیه در جنگ اوکراین را تکذیب کرده است. (+)
«آلکسی روسکیخ» فرماندار منطقه‌ی «اولیانوفسک» در روسیه، اخیراً درباره‌ی همکاری اقتصادی فعال میان روسیه و ایران صحبت کرد؛ به‌ویژه، توسعه‌ی یک کوریدور لجستیک مستقیم میان بنادر منطقه‌ی اولیانوفسک و ایران، که امکان تحویل مستقیم کالا از روسیه به جمهوری اسلامی را فراهم می‌کند: از طریق رودخانه‌ی «ولگا» تا دریای خزر و بندر انزلی، و از آن‌جا تا پایانه‌های گمرک و ذخیره‌سازی در قزوین. این پروژه، گام مهمی در راستای تکمیل کوریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب و تقویت همکاری میان کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای خواهد بود.
کوریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب (قرمز) با عبور از ایران می‌تواند جایگزین مسیر فعلی (آبی) از اقیانوس هند و کانال سوئز شود. (+)
با توجه به روابط تجاری نامساعد [روسیه] با کشورهای غیردوست، این کوریدور به یکی از مهم‌ترین مسیرهای حمل‌ونقل تبدیل خواهد شد که زمان تحویل مستقیم کالا از مبدأ حوزه‌ی اقیانوس هند به سواحل ولگا را کاهش می‌دهد. هیأتی از تجار اولیانوفسک پیشاپیش از چندین شرکت در ایران بازدید کرده‌اند تا امکان فراهم آوردن محموله برای مسیر برگشت را بررسی نمایند؛ اقدامی که هزینه‌ی لجستیک را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد. مقامات ایرانی از چشم‌انداز این پروژه بسیار استقبال کرده‌اند و آماده‌ی کمک به اجرای آن هستند.
(ساعتگرد از بالا چپ) «زدتی‌ای» غول مخابراتی، «هوآوی» غول مخابراتی، فناوری و دستگاه‌های هوشمند، «بانک کونلون» و «کاسکو شیپینگ» غول حمل‌ونقل دریایی چین، تنها برخی از شرکت‌ها و نهادهای چینی هستند که به بهانه‌ی دور زدن تحریم‌های ضدایرانی و تجارت با ایران، توسط آمریکا تحریم یا جریمه‌های سنگین شده‌اند (+)
نگرانی غرب از شکل‌گیری تهدیدی برای ناتو
مطابق انتظار، غربی‌ها به تقویت همکاری‌های ایران با روسیه و چین و همچنین در چارچوب سازمان همکاری شانگهای، با عینک احتیاط [و بدبینی] شدید نگاه می‌کنند و از همین الآن علناً این شبهه را مطرح می‌کنند که این گام‌ها به شکل‌گیری یک نظم نوین جهانی منجر خواهد شد و افول هژمونی سابق آمریکا را به دنبال خواهد داشت. بر همین اساس، [خبرگزاری آمریکایی] «بلومبرگ» می‌نویسد روسیه، چین و ایران دارند علیه آمریکا متحد می‌شوند و این همکاری ممکن است نمای راهبردی جهان را تغییر دهد[۵]. این نشریه تأکید می‌کند: «درک منطق این همکاری، آسان است. هر سه‌ی این قدرت‌های استبدادی به دنبال حفظ و حفاظت از نظام‌های سیاسی غیرلیبرال، اخراج آمریکا از همسایگی جغرافیایی خود، و واژگون‌سازی نظمِ پساجنگ سرد تحت سلطه‌ی واشینگتن هستند.»
تصویر ماهواره‌ای از بندر جاسک در دهانه‌ی خلیج فارس؛ جایگاه منحصربه‌فرد استراتژیک ایران، این کشور را به یکی از شاهراه‌های اصلی در پروژه‌ی کمربند و جاده‌ی چین تبدیل می‌کند (+)
خبرنگارانِ مستعدِ مبالغه‌گویی، گاهاً سازمان همکاری شانگهای را «ضدناتو» توصیف می‌کنند که البته صحت ندارد. تحلیلگران غربی، اگرچه اذعان دارند که این سازمان یک ساختار سیاسی است، نه نظامی، اما باز هم نمی‌توانند نگرانی خود را از آن‌چه که در قاره‌ی دوردست اوراسیا در حال وقوع است، پنهان کنند؛ عمدتاً به این خاطر که نشست سمرقند را مصداق تقویت اتحاد میان مسکو، پکن، و تهران، و در نتیجه، تقویت مواضع این سه بازیگر در صحنه‌ی جهانی می‌دانند؛ مسئله‌ای که به هیچ عنوان برای آمریکا خوشایند نیست.
«ایران قوی باش!»؛ چین در حالی طی ماه‌های ابتدایی شیوع کرونا به ایران کمک‌های پزشکی ارسال کرد که آمریکا تمام تلاش خود را برای جلوگیری از کمک‌های بشردوستانه به ایران و حتی اعطای وام به این کشور برای مقابله با همه‌گیری کووید-۱۹ به کار بسته بود. (+)
چنان‌که [شبکه‌ی آمریکایی] فاکس‌نیوز نیز خاطرنشان می‌کند، پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای «جای تعجب ندارد»، زیرا تهران، که پس از لغو توافق هسته‌ای توسط واشینگتن از غرب ناامید شده، روزبه‌روز بیش‌تر در حال همسو شدن با مسکو و پکن است. این یعنی ایران به دنبال [اهرم فشار و] پوششی است که قدرت‌های همتای آمریکا می‌توانند در برابر فشار غرب در اختیار این کشور قرار دهند. به همین دلیل هم هست که غربی‌ها «دیدارهای روزافزون پوتین و رئیسی» را «نشانه‌ی نگران‌کننده» ای از تعمیق همکاری‌های روسیه و ایران می‌دانند.
«دفاع متقابل» در آینده‌ی سازمان همکاری شانگهای
«ربکا کوفلر» کارمند سابق [و مسئول دکترین و راهبرد روسیه در] آژانس اطلاعات دفاعی آمریکا [که اتفاقاً متولد روسیه هم هست]، همکاری روسیه با ایران، به عنوان یکی از «کشورهای یاغی»، را به طور کلی خطری جدی برای امنیت ملی آمریکا می‌داند و می‌گوید: «از آن‌جایی که روسیه دارای بزرگ‌ترین زرادخانه‌ی هسته‌ای جهان است و تخصص گسترده‌ای در این زمینه دارد که ممکن است با ایران به اشتراک بگذارد، این ائتلافِ در حال ظهور (حتی اگر یک ائتلاف واقعی به سبک ناتو هم نباشد) می‌تواند پیامدهای بی‌ثبات‌کننده‌ای برای آمریکا و جهان داشته باشد.»
دلار آمریکا امروزه بیش از آن‌که صرفاً یک ارز باشد، یک کالا، ابزار، و سلاح در دست واشینگتن برای جنگ با کشورهای دیگر است. روابط متقابل ایران و روسیه، و روابط این دو کشور با سایر دولت‌های تحت تحریم آمریکا، از جمله چین، می‌تواند نقش مهمی در تضعیف دلار و متعاقباً خنثی شدن تحریم‌های آمریکا ایفا نماید. (+)
«جاناتان وارد» مدیر مؤسسه‌ی تحقیقاتی «سازمان اطلس» که در حوزه‌ی روابط آمریکا و چین فعالیت دارد نیز همین را می‌گوید. وی معتقد است: «سازمان همکاری شانگهای، به اعتقاد من، به سازمانی با اهمیت روزافزون تبدیل خواهد شد. ایران به‌تازگی درخواست عضویت دائمی در این سازمان را داده است. این یعنی تمام دشمنان آمریکا در ائتلافی ضدغربی که ۲۰ سال پیش تشکیل شده، گرد هم می‌آیند.» همچنین «دیو لاولر» خبرنگار آمریکایی پایگاه خبری آمریکایی «آکسیوس» می‌نویسد منافع خاص و تمایل مشترک چین، ایران و روسیه در به چالش کشیدن واشینگتن، این سه کشور را با هدف رویارویی با دشمن مشترکشان گرد هم می‌آورد.»
سخنرانی «ابراهیم رئیسی» (پشت تریبون)، رئیس‌جمهور ایران، در پارلمان روسیه موسوم به «دوما»؛ رئیسی در این سخنرانی درباره‌ی محور مقاومت و اهمیت و دستاوردهای آن نیز صحبت کرد. (+)
علاوه بر این، چندین تحلیلگر غربی دیگر اعتقاد دارند اگرچه این سه کشور تعهد رسمی و علنی برای محافظت متقابل از یک‌دیگر نداده‌اند، اما روابط آن‌ها به‌سرعت در حال حرکت در این مسیر است. و همین مسئله نه‌تنها به رشد اقتدار آن‌ها در صحنه‌ی بین‌المللی کمک می‌کند، بلکه منجر به ایجاد یک نظم بین‌المللی متفاوت از نظم قبلی می‌شود؛ نظمی که توسط دولت‌هایی با مراکز جدید قدرت در جهان برقرار می‌شود.
[۱] سازمان همکاری شانگهای لینک
[۲] Iran looks east after China-led bloc OKs entry Link
[۳] Iran’s Membership in the SCO Only Strengthens It Link
[۴] Iran joining China-Russia SCO group is challenge to US world order – analysis Link
[۵] China, Russia and Iran Are Slowly Ganging Up on the US Link