حماسۀ ۲۳ تیر*
۲۳ تیر امسال، هفتادوپنجمُین سالگرد واقعه‌ای تاریخی، کارگری و ملی است. خاطرۀ این روز، برای همیشه در تقویم‌های جنبش کارگری و ملی شدن نفت، باقی خواهد ماند. وقایع آن روز، نقطۀ عطفی در مسیر خودآگاهی طبقۀ کارگر ایران بود. طبقۀ کارگر، در ازای این دست‌آورد، بهای سنگینی پرداخت. اما ضربۀ سنگینی هم بر پیکر شرکت نفت استعماری بریتانیایی وارد کرد که منجر به تغییرات کلیِ روابط کار در آن شرکت شد.
امتیاز اسارت‌بار نفت، واگذار شده توسط دولت مظفرالدین شاه قاجار، حق اکتشاف، استخراج، انتقال، و هرگونه پالایش و صدور آن را در مقابل تنها ۱۶ درصد از سود خالص، در مساحتی نزدیک به ۷۸ درصد خاک ایران، منحصراً به بریتانیایی‌ها داد. از همان ابتدای بهره‌برداری و احداث تأسیسات مورد نیاز، شرکت نفت درست مانند استعمارگران کهن، بساط سلطه را گسترد.
این شرکت در آغاز، تعدادی از کارگران ماهر و نیمه‌ماهر هندی و برمه‌ای و آفریقایی )سفیدپوستان آفریقای جنوبی) را به کار گماشت و انبوهی از کارگران سادۀ ایرانی را به خدمت گرفت. از زمان فوران اولین چاه نفت و برداشت از آن، تا حدود ۳۰ سال بعد، هیچ قانونی بر مناسبات کار، حکم‌فرما نبود. تمامی مقررات از جانب شرکت نفت وضع می‌شد و هرگونه اعتراضی منجر به اخراج می‌گردید.
نقش شرکت نفت در ایران، مانند نقش کمپانی هند شرقی در هندوستان بود. آن کمپانی، سروری ۲۰۰ سالۀ بریتانیا را بر هندوستان تأمین کرده بود، و این یک به مدت نیم قرن، مرکز تأمین اقتدار بریتانیا بر حاکمیت ایران بود. مدیران این شرکت، نقش مهمی در کودتای ۲۸ مرداد ایفا کردند.
شرایط رقت بار کارگران ایرانی را در آن دوران نمی‌توان به راحتی به تصویر کشید. در سال ۱۳۲۵، حدود ۷۰ هزار کارگر ایرانی مشغول به کار در آن شرکت بودند. در گرمای طاقت‌فرسای خوزستان و در نقاط نفت‌خیز، در چپرها و زاغه‌ها زندگی می‌کردند. در آغاجاری، آب آشامیدنی از فاصلۀ ۵۰ کیلومتری حمل می‌شد. دسترسی به یخ فقط یک رؤیا بود. دستمزدها طی چند مرحله، به روزی ۱۱ ریال برای کارگر ساده، و ۳۵ ریال برای کارگر ماهری
که تمام عمر خود را در شرکت کار کرده و ۳۵ سال سابقه داشت، رسیده بود. برای مقایسه، بد نیست بدانیم که بهای ۲۰ نخ سیگار اشنو در خوزستان، حدود ۱۰ تا ۱۲ ریال قیمت داشت…