برای اهالی علم مهرماه همیشه حال‌و‌هوای خاصی دارد. قصه مهر ۱۴۰۱ از ابتدا هم قرار بود متفاوت از سال‌های قبل رقم می‌خورد. دو سال و چند‌ماه پس از آغاز کرونا، همه‌چیز به حالت معمول خودش بازمی‌گشت و دانشگاه جان دوباره‌ای می‌گرفت. اگرچه یک‌سری‌ اتفاقات تلخ موجب شد جریان فعالیت دانشگاه در سال جدید متفاوت از آنچه انتظار می‌رفت از سرگرفته شود. درگذشت مهسا امینی، جرقه طرح اعتراضاتی در بستر جامعه شد و در فاصله کوتاهی به دانشگاه‌ها تسری یافت. فضای دانشگاه‌ها هم تحت‌تاثیر این اتفاقات شرایط خاصی را تجربه کردند. برگزاری تجمع‌های اعتراضی در ۱۱۷ دانشگاه و دانشکده مختلف یکی از دلایل خاص بودن شرایط است که بیش از هرچیز به تحلیل درست و واکاوی علل آن نیاز دارد و باید درس‌های مهمی از آن آموخت. اعتراضات فضای دانشگاه‌‌ها را می‌توان از جوانب مختلفی مورد بررسی قرار داد. آنچه در ادامه می‌خوانید مرور آماری بر اجتماعات اعتراضی دانشگاه‌ها شامل تجمع‌ها و تحصن‌ها است که تصاویر و کلیپ‌هایی از آنها در فضای شبکه‌های اجتماعی منتشر شده و برخی راهکارهایی که به‌نظر می‌رسد اگرچه دور از ذهن نبوده و نیستند اما نیازمند توجه بیش از گذشته‌اند. 

 مهر چگونه بر دانشگاه‌های کشور گذشت؟
سال تحصیلی براساس اعلام در بسیاری از مراکز آموزش عالی از انتهای شهریور ماه آغاز شد. اگرچه کلاس‌ها  و به طور کلی فضای دانشگاه‌ها به واسطه سفر برخی دانشجویان به کربلا برای شرکت در پیاده‌روی اربعین حسینی از یک‌سو و عدم اعلام نتایج آزمون سراسری و آمدن جدید‌الورودها از سوی دیگر آن‌گونه که باید شور و حال نداشت. وضعیت نیمه‌تعطیل هفته نخست مهرماه هم علت دیگری بود تا دانشجویان دیگر هم غیبت را بر حضور در کلاس ترجیح دهند. برخی از دانشگاه‌ها هم سال تحصیلی با چند روز تاخیر همزمان با مهر شروع کردند. با همه این تفاصیل خوشبینانه‌ترین برآوردها در شهریورماه هم انتظار چنین تحولاتی از فضای دانشگاه‌ها را نداشت.

فوت دردناک مهسا امینی، دختر جوان اهل کردستان و تحولات پس از آن اعتراضی را به همراه داشت. فضای اعتراضی به‌سرعت شکل تندی به خود گرفت و بستر سوءاستفاده برای معاندان را فراهم کرد. نتیجه آنکه خیلی زود صحنه تجمع‌ها به محل درگیری تبدیل شد. دانشگاه اما به واسطه فضای کم‌رمق ابتدای سال تحصیلی و تعطیلات متعدد تقویمی در روزهای نخست، واکنش‌های محدودی به اصل ماجرا داشت. از این رو می‌توان تحولات مهر ماه دانشگاه‌ها را در سه برهه زمان مجزا بررسی کرد. بخش نخست آن کمی پیش‌تر و از ۲۷ شهریور آغاز می‌شود و تا پایان هفته اول مهر ادامه دارد. زمانی که تعدادی از تشکل‌ها از طیف‌های مختلف سیاسی در همان روزها ابتدایی واقعه در قالب‌های رسمی مانند بیانیه و نامه‌نگاری به مسئولین مطالبه‌گری و برخی با طراحی برد و موضع‌گیری در شبکه‌های اجتماعی یا نصب تصویر مرحومه امینی در فضای دانشگاه‌ها به شکل دیگر موضع‌ خود را ابراز کردند. 

 ۱۰ درصد تجمع‌ها در هفته نخست مهرماه برگزار شدند
بررسی تجمعات اعتراضی در دانشگاه‌ها نشان از برگزاری ۳۴ تجمع با تمرکز ویژه‌ای در تهران دارد عددی که معادل ۱۰ درصد از مجموع اعتراضات مهرماه دانشگاه‌هاست.  از مجموع تعداد تجمعات برگزاری تا پایان هفته نخست مهرماه ۱۳ مورد یعنی حدود یک‌سوم در دانشگاه‌های خارج از پایتخت برگزار شده است. در این برهه ۲۸ شهریور با هشت تجمع در تهران و ۲۹ شهریور با برگزاری شش تجمع در دانشگاه‌های پایتخت و چهار مورد هم در دانشگاه‌های دیگر استان شلوغ‌ترین روزهای دانشگاه‌ها هستند. دانشگاه‌های تهران، شهید بهشتی، امیرکبیر، علم‌وصنعت و شریف جمع‌های دانشجویی شلوغ‌تری را به خود دیدند. در استان‌های اصفهان، مازندران و آذربایجان‌شرقی به واسطه تجمعات دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، نوشیروانی بابل و علوم پزشکی تبریز هم نسبت به سایر دانشگاه‌های محل اعتراض، جمعیت بیشتری به چشم می‌خورد. نکته مهم شیب تند تغییر لحن و محتوای شعارها در این تجمعات است که رفته‌رفته خارج از ادبیات معمول مورد انتظار هم دور شد و ضرباهنگی نزدیک به برخی رفتارهای تندی گرفت که بستر اعتراضات را به اغتشاشات بدل کرد. آنچنان که پیش تر هم در «فرهیختگان» اشاره شد، تحریک فعالان دانشجویی توسط برخی از ادوار یا شخصیت‌های سیاسی در تند شدن فضای دانشگاه بی‌تاثیر نبود. البته آغاز اعتراضات در مهر ۱۴۰۱ یک تفاوت مهم دیگر هم با نمونه‌های سال‌های قبلش داشت، اگرچه برخی فعالان تشکل‌ها نقش هماهنگ‌کننده را ایفا می‌کنند اما تشکل‌ها میدان‌دار نیستند. در برخی دانشگاه‌ها درخواست‌های رسمی مورد موافقت قرار نگرفت و در برخی هم اصلا تلاشی برای دریافت مجوز و کنش تشکیلاتی دیده نشد. با پایان هفته نخست، ایده تحصن و تعطیلی کلاس‌ها گرچه در برخی دانشگاه‌ها فراگیر می‌شود اما مورد اقبال اکثریت دانشجویان قرار نمی‌گیرد.

 ۱۹۵ تجمع در ۶ روز پر التهاب دانشگاه‌ها
نهم تا نوزدهم مهرماه را می‌توان به عنوان برهه دوم کنکاش کرد. ۶۰ درصد اجتماعات اعتراضی در همین بازده زمانی برگزار شدند. تعداد دانشگاه‌های فعال به شکل چشمگیری افزایش یافته است. در هفت روز اصلی این برهه زمانی، قریب به ۱۹۵ تجمع در فضای دانشگاه‌ها شکل می‌گیرد. این بار کفه به نفع دانشگاه‌های استان‌ها سنگینی می‌کند. از تعداد کل اجتماعات، ۱۰۰ مورد در دانشگاه‌های مختلف استان‌ها و ۹۵ مورد تجمع هم در دانشکده‌ها و دانشگاه‌های استان تهران برگزار شده است. 

فراخوان‌های تعطیلی کلاس‌ها با نام دانشگاه‌های مختلفی منتشر می‌شود. یکی از کانال‌های دانشجویی فهرستی از آنها منتشر کرده که عددشان به ۱۰۹ می‌رسد اما در فضای واقعی کلاس‌ها جریان آموزش با قوت بیشتری نسبت به هفته نخست مهر تداوم دارد. انتشار اخبار دستگیری تعدادی از دانشجویان فعال در تجمعات هم زمینه دیگری برای درگیر شدن تعداد بیشتر دانشگاه‌هاست. 

شنبه نهم مهر دانشگاه‌های تهران ۲۵ تحصن و تجمع را شاهد هستند. هفت نقطه از این ۲۵ نقطه مربوط به دانشکده‌ها و مجموعه‌های مختلف دانشگاه تهران است. کمی دورتر هم دانشجویان در ۱۷ دانشگاه دیگر تجمع برپا کردند. جمعیت دانشجویان در پردیس مرکزی دانشگاه تهران، دانشگاه شریف، دانشگاه اصفهان و دانشگاه فردوسی مشهد را می‌توان بیش از نقاط دیگر دانست. یکشنبه دهم مهرماه قریب به ۳۰ نقطه در دانشگاه‌های کشور محل طرح شعارهای اعتراضی است اما هرچه به غروب یکشنبه نزدیک‌تر می‌شویم توجه‌ها به یک دانشگاه جلب می‌شود. کمی آن‌طرف‌تر از میدان آزادی، دانشگاه صنعتی شریف دقایق و ساعات خوبی را تجربه نمی‌کند. شعارهای ساختارشکن و هتاکانه برخی نه فقط فضای دانشگاه‌ها، بلکه فضای اطرافش را هم تحت تاثیر قرار داده است، فضایی که با مداخله نیروهای امنیتی لحظات سختی را برای شریف ساخت. کمی بعد ماجرای شریف در صفحات مجازی چهره‌های سیاسی معاند هم منعکس شد تا رفته‌رفته روایت تلخ شریف کامل شود. متاثر از اتفاقات روز یکشنبه شریف تجمعات دانشجویی در خارج از تهران افزایش یافت. تعداد تجمع‌ها در تهران از ۱۶ مورد به ۱۴ مورد و در سایر نقاط کشور از ۱۴ نقطه به ۲۸ نقطه رسید. البته در ادامه و از روز سه‌شنبه تعداد نقاط محل تجمع کاهش یافت تا جایی که در روزهای ابتدایی هفته سوم مهر و پس از شش روز پر خبر تعداد تجمع‌ها ۱۸ مهر به هفت مورد درمجموع کل کشور رسید. حالا پس از گذشت این مدت، می‌توان ادعا کرد ضدانقلاب حساب ویژه‌ای روی دانشگاه باز کرده است. پوشش گسترده و بازتاب چشم‌گیر تجمعات حتی کم‌جمعیت و کوتاه دانشجویی با هدف مشخصی نظیر برانگیختن حس اعتراض در بدنه جامعه و ساختن چهره غیرواقعی از فضای دانشگاه‌ها در همراهی با اغتشاشات شاهد این مدعاست. با همه جوسازی‌ها اما در عمل راهبرد تحریم کلاس‌ها جز در دانشگاه شریف که شکل جدی‌تر پیدا کرد در بقیه مراکز آموزش عالی شکست خورد. چهره اعتراضی دانشگاه‌ها هم کم‌کم روشن‌تر می‌شود، جمعیتی که اکثر آنان را دانشجویان مقطع کارشناسی تشکیل می‌دهد و هیچ مطالبه روشنی ندارد! تریبون‌های آزاد دانشجویی در تعدادی از دانشگاه‌ها  برگزار می‌شود اما هم استقبال جمعیت معترضان حداقلی است و هم در اغلب آنها پس از شکست تحریم تریبون، تلاش‌های مختلفی برای تخریب آن، روند طرح و بیان آزاد دیدگاه‌ها به شیوه‌ای معقول در دانشگاه‌ها را مختل می‌کند. همین مشخص نبودن علت و مطالبات اعتراضی موجب شده تا بیش از آنکه مثل نمونه‌های پیشین در فضاهای جدی‌تر نظیر نشریات دانشجویی شاهد درگیری فکری باشیم، با غلبه شور و هیجان، فریاد و شعار شکل اصلی اعتراض باشد. 

جمعیت قریب به اتفاق  تجمع‌ها چنانچه کلیپ‌های منتشرشده نشان می‌دهد از ۱۰۰ نفر فراتر نمی‌رود. عموم شعارها و پلاکاردها نیز مبنی بر درخواست آزادی دانشجویان و البته در حوزه زنان و آزادی بوده است. بررسی دانشگاه‌های فعال تجمع‌ها با مروری بر فضای جنبش دانشجویی را می‌توان به شکل دیگری هم دید. دانشگاه‌های اصلی محل برگزاری تجمع که حرکت های اعتراضی در آنها تداوم داشته، پیش‌تر محل فعالیت طیفی از جریان دانشجویی بودند که در دولت قبل رفته‌رفته رویکرد انفعالی نسبت به فضای سیاسی کشور اتخاذ کردند. جریانی که دانشگاه‌های اصلی تهران و برخی شهرهای بزرگ دارای بدنه بوده که در ماجرای اخیر به اشتراک رسیدند. بخش دیگر را هم می‌توان به عنوان بدنه فعال جریان شورای احیا در نظر گرفت که بیشتر در دانشگاه‌های علامه طباطبایی، امیرکبیر، علم‌و‌صنعت، علوم پزشکی تبریز و الزهرا فعال بوده و تحت عنوان دانشجویان متحد شکل گرفته‌اند. دانشگاه‌های شریف، شهید بهشتی، تهران و صنعتی اصفهان که پیشتر با همراهی برخی  اصلاح‌طلبان رادیکال فعال فعالیت می‌کردند و دانشگاه‌های هنر تهران، دانشکده علوم اجتماعی تهران و تربیت مدرس را هم می‌توان متاثر از جریان چپ دید.

 شیب تجمعات نزولی شد
بررسی روند برگزاری تجمع‌ها در دو هفته پایانی مهر ماه در مجموع نزولی است. با وجود فراخوان‌های متعدد اما تاکنون تعدد تجمع ها از ۹ و ۱۱ مهر که ۴۲ تجمع را شاهد بودیم فراتر نرفته و به نصف و کمتر هم تقلیل یافته است. هسته اصلی برقراری اعتراض در بسیاری از دانشگاه‌ها جمعیت محدود ۲۰ تا ۳۰ نفر هستند که با تردد در فضای دانشگاه یارگیری می‌کنند اما توفیقی در همراهی دانشگاه نداشتند. از ۱۹ مهر تا پایان این ماه حدود ۱۰۱ تجمع دیگر در فضای دانشگاه‌ها برگزار شده است. نیمی از این تجمعات در تهران و نیمی دیگر آن در سایر استان‌ها شکل گرفته است. بیشترین میزان آن هم مربوط به شنبه و یکشنبه ۲۳ و ۲۴ مهرماه است و در روزهای پایانی هفته از تعداد تجمعات کاسته شده است. ۳۰ مهر ماه سومین روز شلوغ ده روز پایانی مهرماه است که با طرح مسائل جدیدی نظیر سلف مختلط برای احیای فضای اعتراضات در دانشگاه‌های تلاش‌های گسترده ای صورت می‌گیرد. با این حال تعداد اجتماعات روز پایانی مهر هم از ۲۰ مورد فراتر نمی رود. 

 ۱۰۰ دانشگاه درگیر فضای اعتراضی شدند
در یک نگاه و ارزیابی کلی تجمع‌های دانشجویی مهرماه در ۱۰۰ دانشگاه و مرکز آموزشی عالی برگزار شده است. البته در حدود ۴۲ دانشگاه صرفا یک‌بار این اتفاق افتاده است. یک‌پنجم دانشگاه‌های میزبان اعتراضات هم زیر مجموعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هستند.  حدود یک‌سوم از این مراکز در تهران و اطراف آن بودند و ۷۳ دانشگاه محل برگزاری هم به لحاظ جغرافیایی در سایر استان‌ها قرار دارند. با این وجود اما نیمی از تجمع‌ها مربوط به دانشگاه‌های پایتخت بوده است. تمرکز اجتماعات اعتراضی در دانشگاه تهران قابل‌توجه است. ۳۸ مورد از این تجمعات در دانشکده‌ها مختلف دانشگاه تهران با محوریت پردیس مرکزی و ۲۳ مورد هم در دانشگاه علامه با محوریت پردیس مرکزی و دانشکده ادبیات برگزار شده است. به لحاظ تکرار تجمعات، دانشگاه‌های شهید بهشتی، تربیت‌مدرس، هنر، الزهرا و امیرکبیر به ترتیب بیشترین تعداد تجمع را در طول یک ماه اخیر شاهد بودند. در فضای خارج از پایتخت اما بیشترین تجمعات دانشجویی در دانشگاه‌های گیلان، خوارزمی، یزد، نوشیروانی بابل، صنعتی اصفهان، شیراز، فردوسی مشهد و تبریز تشکیل شده است. عمده دانشگاه‌های محل اعتراض، دانشگاه‌های مراکز استان‌ها هستند.

 برای احیای عقلانیت دانشگاه چه باید کرد؟
بررسی روند کاهشی تعداد تجمعات پس از روزهای پرهیاهوی نیمه مهرماه و پیگیری علت آن پیام‌های روشنی دارد. آنچه بیش از همه اهمیت دارد، شناخت صحیح فضا و درک درست عوامل موثر در دانشگاه‌هاست تا فعالیت دانشگاه در محیطی معقول را دنبال کرد. 

۱. حضور اساتید در بین دانشجویان، پاسخ به سوالات و شبهات آنها و کمک به حل فضای پرالتهاب دانشگاه بدون شک یکی از مهم‌ترین راهکارهای حل چالش کنونی دانشگاه در مدیریت فضا است. فضای کرونا امکان ارتباط مستقیم با اساتید را محدود کرد و حالا باید خلأ دوران کرونایی را با تلاش بیشتر جبران کرد. نمونه‌های موفق این تعامل را می‌توان در دانشگاه‌های مختلفی رصد کرد. محیط تربیتی دانشگاه بیش از گذشته نیازمند اثرگذاری و کنشگری اساتید است. 

۲. نمی‌توان منکر اعتراضات شد. نباید دغدغه‌های مهم طیف گسترده‌ای از دانشجویان را لابه‌لای این تجمعات و شعارهایش گم کرد. باید فرصت طرح دیدگاه‌ها در فضای دانشگاه برای دانشجو فراهم شود. برنامه‌ها و قالب‌های متعددی توسط تشکل‌های دانشجویی و سایر مجموعه‌های دانشگاهی می‌توان تعریف کرد که صدای دانشجویان را شنید و از مطالبات آگاه شد. مهم‌ترین آورده این رویکرد بازگشت عقلانیت به فضای دانشگاه است. البته به‌شرطی که به‌جای تکرار تجربه‌های شکست‌خورده قبلی با رفع نواقص و ایرادات قبل، طرح‌های جدید را در دانشگاه اجرایی نمود. 

۳. اگرچه شنیدن نقدها و مشکلات مهم است اما باید برای حل آن به‌شکل جدی تلاش کرد. از این ‌رو به‌صرف برگزاری چند تریبون آزاد یا کرسی آزاداندیشی نمی‌توان انتظار تاثیر حداکثری داشت. باید دانشگاه و دانشجو با بدنه اجرایی و تصمیم‌ساز کشور بیشتر و جدی‌تر از قبل تعامل داشته باشند. تلاش‌های سخنگوی دولت و حضور او در دانشگاه‌های علامه، خواجه نصیر و قم از این جهت ستودنی است اما باید به مسئولان دیگر تسری یابد. 

۴. فعالیت‌های دانشجویی به‌واسطه تعطیلات کرونایی با چالش‌های مختلفی مواجه شد. گزارش‌ها حاکی از کاهش بخشی از دفاتر فعال اتحادیه‌های دانشجویی به‌واسطه تعطیلی دانشگاه‌ها است. سازوکار فعالیت‌ها با تقویت حمایت‌ها باید در اولویت نهادهای فعال حوزه دانشگاه قرار گیرد. از سوی دیگر بستر ظهور و بروز نگاه‌های مختلف دانشجویان در چهارچوب قانون را باید فراهم کرد و امکان کنش بیشتری را می‌توان در بستر دانشگاه فراهم کرد تا بخشی از فعالان فعلی به‌جای کنش زیر پوست دانشگاه در صورت‌های رسمی فعالیت کنند. در همین راستا می‌توان نقش‌های پررنگ‌تری در مدیریت دانشگاه هم برای دانشجویان درنظر گرفت. 

۵. برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت فرهنگی طبیعتا نیازمند صرف زمان و هزینه است. اثر خود را هم در مدت بیشتری نشان می‌دهد. با وجود آنکه نمی‌توان از ابزارهای تنبیهی مانند کمیته انضباطی به‌واسطه برخی اتفاقات اخیر دانشگاه صرف‌نظر کرد اما نباید اولویت اصلی و اول را به این روش داد. این نگاه را باید به عوامل تاثیرگذار خارج دانشگاه هم تسری داد.